नाग पञ्चमी: घरमा सम्पूर्ण विधि-विधान सहित पूजा गर्ने विस्तृत मार्गदर्शन ।

खण्ड १: नाग पञ्चमी – पर्वको महत्त्व, पौराणिक आधार र आध्यात्मिक फल

१.१ पर्व परिचय: श्रावण शुक्ल पञ्चमीको महिमा

नाग पञ्चमी हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको एक महत्त्वपूर्ण र प्राचीन पर्व हो, जुन हरेक वर्ष हिन्दू पञ्चाङ्ग अनुसार श्रावण महिनाको शुक्ल पक्षको पञ्चमी तिथिका दिन मनाइन्छ । ज्योतिषशास्त्र अनुसार पञ्चमी तिथिका स्वामी नाग देवता हुन्, त्यसैले यस दिन नागहरूको पूजालाई विशेष महत्त्व दिइन्छ । यो एक नित्य पूजा हो, अर्थात् निश्चित तिथिमा गरिने अनिवार्य कर्म हो। यदि कुनै कारणवश, जस्तै जुठो, सुत्केरी वा अन्य कुनै बाधाले गर्दा श्रावण शुक्ल पञ्चमीमा पूजा गर्न सम्भव नभएमा, यसलाई पछि तिजको पञ्चमी (ऋषिपञ्चमी) वा श्रीपञ्चमीका दिनमा सम्पन्न गर्ने परम्परा पनि रहेको छ । यो पर्व प्रकृति-पूजाको एक उत्कृष्ट उदाहरण हो, जसले मानव र अन्य जीवहरू बीचको सहअस्तित्व र सम्मानको सन्देश दिन्छ।

१.२ पौराणिक कथाहरू र विश्वासहरू: पूजाको ‘किन’

नाग पञ्चमीको पूजा केवल अन्धविश्वास वा डरमा आधारित छैन, बरु यसको पछाडि गहिरो पौराणिक, आध्यात्मिक र सांस्कृतिक आधारहरू छन्। यी कथाहरूले यस पर्वको उद्देश्य र महत्त्वलाई स्पष्ट पार्दछन्।

जनमेजयको सर्प-यज्ञ र आस्तिक मुनिको भूमिका

यस पर्वसँग जोडिएको सबैभन्दा प्रमुख कथा राजा जनमेजयको सर्प-यज्ञसँग सम्बन्धित छ। महाभारतका अनुसार, राजा परीक्षितको मृत्यु तक्षक नामक नागको डसाइबाट भएको थियो। आफ्ना पिताको मृत्युको बदला लिनका लागि उनका पुत्र, राजा जनमेजयले सम्पूर्ण सर्प वंशलाई नै नष्ट गर्ने उद्देश्यले एक विशाल सर्प-यज्ञको आयोजना गरे । यज्ञको प्रभावले संसारभरिका सर्पहरू आएर हवनकुण्डमा भस्म हुन थाले। यो देखेर नागहरूका राजा वासुकि आफ्नी बहिनी जरत्कारू (मनसा) र उनका पति जरत्कारू ऋषिका पुत्र आस्तिक मुनिकहाँ शरण माग्न पुगे। बालक आस्तिक मुनि आफ्नो विलक्षण ज्ञान र तेजले राजा जनमेजयको यज्ञस्थलमा पुगे र राजालाई आफ्नो ज्ञानले प्रसन्न गराए। प्रसन्न भएका राजाले वरदान माग्न आग्रह गर्दा, आस्तिक मुनिले सर्प-यज्ञ रोक्न आग्रह गरे। वचनमा बाँधिएका जनमेजयले यज्ञ रोक्नुपर्‍यो र यसरी सर्पहरूको वंश विनाश हुनबाट जोगियो। यो घटना श्रावण शुक्ल पञ्चमीकै दिन भएको मानिन्छ। त्यस दिनदेखि आस्तिक मुनिले सर्पहरूलाई दिएको अभयदानको स्मरणमा नागहरूको पूजा गर्ने परम्परा सुरु भयो। यसैकारण पूजाको समयमा आस्तिक मुनिको नाम स्मरण गर्नाले सर्पको भय हुँदैन भन्ने मान्यता छ ।

गरुड र नागहरूको शत्रुता

अर्को पौराणिक कथा अनुसार, महर्षि कश्यपका दुई पत्नीहरू, कद्रू र विनता बीच एउटा बाजी पर्‍यो। कद्रूले एक हजार नागहरूलाई जन्म दिइन् भने विनताले दुई पुत्र, अरुण र गरुडलाई जन्म दिइन् । बाजीमा छलकपट गरी कद्रूले विनतालाई हराइन् र उनलाई आफ्नो दासी बनाइन्। आफ्नी आमालाई दासत्वबाट मुक्त गराउन गरुडले नागहरूको माग अनुसार स्वर्गबाट अमृतको घडा ल्याए। तर अमृत नागहरूले पिउनुअघि नै इन्द्रले फिर्ता लगे। यस घटनाले गरुड र नागहरूबीच गहिरो शत्रुता स्थापित भयो। नाग पञ्चमीको पूजाले यही पौराणिक शत्रुतालाई शान्त पार्ने र नागहरूको कृपा प्राप्त गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ। नेपालमा विशेष गरी यो पर्व गरुड र नागहरू बीचको महान् युद्धको स्मरणमा मनाइन्छ, र चाँगुनारायण मन्दिरमा रहेको गरुडको मूर्तिले यस दिन पसिना निकाल्ने विश्वास गरिन्छ ।

भगवान शिव र नाग

नागहरूलाई भगवान शिवको अभिन्न अंग मानिन्छ। उहाँले नागहरूलाई आफ्नो आभूषणको रूपमा धारण गर्नुभएको छ। वासुकि नाग उहाँको गलामा माला बनेर बस्छन्, त्यसैले उहाँलाई ‘नागेन्द्रहाराय’ पनि भनिन्छ । नाग पञ्चमीमा नागहरूको पूजा गर्नु अप्रत्यक्ष रूपमा भगवान शिवकै आराधना गर्नु हो। यस दिन नागहरूको पूजा गर्दा भगवान शिव पनि प्रसन्न हुने विश्वास गरिन्छ।

भगवान विष्णु र शेषनाग

वैष्णव परम्परामा पनि नागहरूको स्थान उच्च छ। भगवान विष्णु क्षीर सागरमा हजारौं फणाहरू भएका शेषनाग (अनन्त) को शय्यामा विश्राम गर्नुहुन्छ । शेषनागले सम्पूर्ण ब्रह्माण्डलाई आफ्नो शिरमा धारण गरेका छन्। यसरी, नागहरू सृष्टिको सन्तुलन र संरक्षणका प्रतीक हुन्।

१.३ पूजाको फल र लाभ

विधिपूर्वक नाग पञ्चमीको पूजा गर्नाले विभिन्न सांसारिक र आध्यात्मिक लाभहरू प्राप्त हुने शास्त्रहरूमा उल्लेख छ।

• भय-निवारण: यो पूजाको सबैभन्दा प्रमुख फल सर्पको भयबाट मुक्ति पाउनु हो (सर्प-भय) । साथै, घरको मूल ढोकामा नागको चित्र टाँस्नाले चट्याङ (वज्र-भय) र आगलागी (अग्नि-भय) जस्ता प्राकृतिक प्रकोपबाट पनि घर सुरक्षित रहने विश्वास गरिन्छ ।
• काल सर्प दोष निवारण: ज्योतिषशास्त्रमा राहु र केतुलाई सर्पको शिर र पुच्छर मानिन्छ। जब जन्मकुण्डलीमा सबै ग्रहहरू राहु र केतुको बीचमा पर्छन्, तब ‘काल सर्प दोष’ नामक अशुभ योग बन्दछ। यस दोषले जीवनमा विभिन्न बाधा, संघर्ष र असफलता निम्त्याउन सक्छ। नाग पञ्चमीको दिन नाग देवताको विशेष पूजा गर्नाले यस दोषको नकारात्मक प्रभाव कम हुने र जीवनमा राहत मिल्ने बलियो मान्यता छ ।
• पारिवारिक सुख-समृद्धि: नागहरूलाई पाताल लोकका स्वामी र भूमिको रक्षक मानिन्छ। उनीहरूलाई प्रसन्न गर्नाले घरमा सुख, शान्ति र आर्थिक समृद्धि प्राप्त हुन्छ। घरमा नकारात्मक ऊर्जाको प्रवेश रोकिन्छ र लक्ष्मीको वास हुन्छ भन्ने विश्वास छ ।
• पारिस्थितिक महत्त्व: वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट हेर्दा, सर्पहरूले प्रकृतिमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। तिनीहरूले मुसा जस्ता जीवहरूको संख्या नियन्त्रण गरेर अन्नबालीको रक्षा गर्छन् र पारिस्थितिक सन्तुलन कायम राख्छन्। केही मान्यता अनुसार, सर्पहरूले वायुमण्डलमा फैलिएका विषाक्त पदार्थहरूलाई ग्रहण गरेर वातावरणलाई शुद्ध पार्न मद्दत गर्छन् । यसरी, नाग पञ्चमीको पर्वले हामीलाई यी जीवहरूको सम्मान गर्न र प्रकृतिको संरक्षण गर्न प्रेरित गर्दछ।

खण्ड २: पूजाको तयारी र विस्तृत सामग्री सूची

नाग पञ्चमीको पूजा सफलतापूर्वक सम्पन्न गर्नका लागि पूर्वतयारी र सही सामग्रीको संकलन अत्यन्त आवश्यक छ। यसले पूजालाई विधिपूर्वक र श्रद्धापूर्ण बनाउन मद्दत गर्दछ।

२.१ पूजा स्थलको तयारी र शुद्धीकरण

पूजा सुरु गर्नुअघि पूजा गर्ने स्थानलाई राम्ररी सफा गर्नुपर्छ । विशेष गरी घरको मूल ढोकाको वरिपरिको भित्तालाई शुद्ध पार्न गाईको ताजा गोबरले लिप्ने परम्परा छ । पूजाका लागि एउटा सफा काठको चौकी वा पटरा राख्नुपर्छ। त्यस चौकीमाथि सफा रातो वा पहेँलो कपडा बिछ्याउनु उत्तम मानिन्छ । यसले पूजाका लागि पवित्र आसन तयार गर्दछ।

२.२ नाग देवताको प्रतिमा/चित्र

नाग देवताको पूजाका लागि विभिन्न प्रकारका प्रतिमा वा चित्रहरूको प्रयोग गर्न सकिन्छ। आफ्नो परम्परा र सुविधा अनुसार कुनै एक छनोट गर्न सकिन्छ:

• परम्परागत हस्त-निर्मित मूर्ति: केही परम्पराहरूमा, गहुँको पिठो (पिठो) वा गाईको गोबरबाट नाग, नागिनी र तिनका बच्चाहरूको मूर्ति बनाइन्छ। यी मूर्तिहरूलाई जीवन्त देखाउन मासको गेडाले आँखा, जौ वा तिलले कत्ला, र दूबो वा कुशको घाँसले जिब्रो र पुच्छर बनाइन्छ । यो विधिले पूजामा प्राकृतिक र परम्परागत स्पर्श दिन्छ।
• भित्ति चित्र: घरको भित्तामा वा मूल ढोकाको दुवैतिर कोइला, बेसारको लेप वा सिन्दूरले नागको चित्र बनाउने चलन पनि छ । यो सजिलै गर्न सकिने र पूजापछि सफा गर्न पनि सहज हुन्छ।
• कागजको चित्र: आजको समयमा सबैभन्दा प्रचलित विधि भनेको बजारमा पाइने नागहरूको छापिएको तस्बिर प्रयोग गर्नु हो। प्रायः ब्राह्मण पुरोहितहरूले यस्ता तस्बिरहरू घर-घरमा ल्याइदिने चलन छ । यी तस्बिरहरूमा अष्ट नाग (आठ प्रमुख नागहरू) सँगै सूर्य, चन्द्रमा, शङ्ख, चक्र, गदा, पद्म, माछा, बिच्छी, खजुरो जस्ता शुभ र सुरक्षात्मक चिह्नहरू पनि अंकित हुन्छन् ।
• धातु वा पत्थरको मूर्ति: यदि घरमा चाँदी, तामा, पत्थर वा काठबाट बनेको नागको स्थायी मूर्ति छ भने, त्यसैलाई पूजामा राख्न सकिन्छ ।

२.३ विस्तृत पूजा सामग्री सूची

पूजा सुरु गर्नुअघि सबै सामग्रीहरू एकै ठाउँमा जम्मा गर्दा पूजाको क्रममा कुनै बाधा आउँदैन। तल दिइएको तालिकाले आवश्यक सामग्रीहरूको विस्तृत सूची प्रदान गर्दछ ।

तालिका १: नाग पञ्चमी पूजाका लागि आवश्यक सम्पूर्ण सामग्री

खण्ड ३: घरमा नाग पूजाको सम्पूर्ण विधि-विधान

नाग पञ्चमीको पूजा श्रद्धा र सही विधिले गर्नाले मात्र पूर्ण फल प्राप्त हुन्छ। यस खण्डमा पूजाको दिशा निर्धारणदेखि लिएर चरण-बद्ध पूजा विधि र अष्ट नागहरूको पूजाबारे विस्तृत जानकारी दिइएको छ।

३.१ पूजाको दिशा निर्धारण: कहाँ र कता फर्केर पूजा गर्ने?

पूजा गर्दा सही दिशाको ज्ञान हुनु अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। यसले पूजाको ऊर्जालाई सही तरिकाले प्रवाहित गर्न मद्दत गर्दछ।

• सामान्य नियम: साधारणतया, पूजा गर्ने व्यक्तिले पूर्व दिशातिर फर्केर पूजा गर्नु उत्तम मानिन्छ। नाग देवताको चित्र वा मूर्तिलाई पनि पूर्व दिशाको भित्तामा राख्नुपर्छ । घरको पूजा स्थल वा पूजा गर्ने कोठा घरको उत्तर-पूर्व कुना (ईशान कोण) मा हुनु वास्तुशास्त्र अनुसार सबैभन्दा शुभ मानिन्छ, किनकि यो दैवी ऊर्जाको केन्द्र हो ।
• वास्तु तथा ज्योतिष अनुसार विशेष विधि: जो व्यक्तिहरू आफ्नो कुण्डलीमा रहेको काल सर्प दोष वा राहु-केतुको अशुभ प्रभावलाई शान्त पार्न चाहन्छन्, उनीहरूका लागि अष्ट नागहरूको दिशा अनुसार पूजा गर्ने विशेष विधि पनि छ। यो एक गहिरो र प्रभावकारी उपाय हो। यसका लागि एउटा वर्गाकार क्षेत्रको कल्पना गरी आठ दिशामा आठ नागहरूको पूजा गरिन्छ :

• ईशान (उत्तर-पूर्व): वासुकि नाग
• पूर्व: तक्षक नाग
• आग्नेय (दक्षिण-पूर्व): कालिय नाग
• दक्षिण: मणिभद्र नाग
• नैऋत्य (दक्षिण-पश्चिम): ऐरावत नाग
• पश्चिम: धृतराष्ट्र नाग
• वायव्य (उत्तर-पश्चिम): कर्कोटक नाग
• उत्तर: धनञ्जय नाग

अझै विशेष फलका लागि, व्यक्तिको जन्मकुण्डलीमा राहु ग्रह जुन घरमा बसेको छ, त्यस अनुसार पूजाको दिशा निर्धारण गर्ने विधि पनि छ । यो एक विशेषज्ञ ज्योतिषीको सल्लाहमा गर्न सकिने उन्नत उपाय हो।

३.२ चरण-बद्ध पूजा विधि (Step-by-Step Puja Procedure)

तल दिइएको चरण-बद्ध विधिले घरमै बसेर श्रद्धापूर्वक नाग पञ्चमीको पूजा सम्पन्न गर्न मार्गदर्शन गर्नेछ:

1. आत्म-शुद्धि र संकल्प: पूजा सुरु गर्नुअघि स्नान गरी शुद्ध वस्त्र धारण गर्नुहोस्। त्यसपछि पूजा स्थलमा बसेर तीन पटक आचमन (चुलुमा पानी लिएर पिउने) गरी आफूलाई भित्रैदेखि शुद्ध गर्नुहोस्। दाहिने हातमा जल, फूल र अक्षता लिएर आफ्नो नाम, गोत्र उच्चारण गर्दै सम्पूर्ण परिवारको कल्याण, सर्प भय निवारण र काल सर्प दोष शान्तिका लागि नाग देवताको पूजा गर्नेछु भनी संकल्प लिनुहोस् ।
2. गणेश तथा कलश पूजा: हिन्दू धर्ममा कुनै पनि शुभ कार्यको सुरुवात भगवान गणेशको पूजाबाट गरिन्छ। सर्वप्रथम, भगवान गणेशको आह्वान गरी उहाँलाई फूल, अक्षता, सिन्दूर चढाएर पूजा गर्नुहोस् ताकि पूजा निर्विघ्न सम्पन्न होस्। त्यसपछि एउटा तामाको कलशमा जल, सुपारी, सिक्का, फूल र आँपको पात राखेर त्यसलाई स्थापना गरी वरुण देवता र अन्य देवी-देवताहरूको आह्वान गर्नुहोस् ।
3. नाग देवताको आह्वान: अब हात जोडेर नाग देवताहरूको ध्यान गर्दै उहाँहरूलाई पूजा ग्रहण गर्नका लागि आह्वान गर्नुहोस्। मन्त्र उच्चारण गर्दै उहाँहरूलाई पूजा स्थलमा विराजमान हुन अनुरोध गर्नुहोस् ।
4. स्नान (अभिषेक): नाग देवताको चित्र वा मूर्तिलाई प्रतीकात्मक रूपमा स्नान गराउनुहोस्। सर्वप्रथम शुद्ध जलले, त्यसपछि पञ्चामृत (दूध, दही, घिउ, मह, चिनीको मिश्रण) ले, र अन्त्यमा फेरि शुद्ध जलले स्नान गराउनुहोस् ।
5. वस्त्र अर्पण: स्नानपछि नाग देवतालाई वस्त्रको रूपमा कपासको सानो टुक्रा वा रक्षासूत्र (मौली) अर्पण गर्नुहोस् ।
6. गन्ध, अक्षता, पुष्प, दूबो, बेलपत्र अर्पण: अब नाग देवतालाई क्रमशः चन्दन, बेसार, सिन्दूर र कुमकुमको टीका लगाउनुहोस्। त्यसपछि अक्षता, विभिन्न प्रकारका फूलहरू, र विशेष गरी नागहरूलाई अति प्रिय मानिने दूबोको घाँस चढाउनुहोस् ।
7. धूप-दीप प्रदर्शन: धूप वा अगरबत्ती बालेर त्यसको सुगन्ध अर्पण गर्नुहोस्। त्यसपछि घिउ वा तेलको दियो बालेर नाग देवताको अगाडि घुमाएर आरती गर्नुहोस्। यसले वायु र अग्नि तत्त्वको समर्पणलाई जनाउँछ ।
8. नैवेद्य अर्पण: पूजाका लागि तयार पारिएका खानेकुराहरू (खिर, फलफूल, मिठाई आदि) नाग देवतालाई भोग लगाउनुहोस्। भोग लगाउँदा जलले मण्डल बनाएर नैवेद्य राख्नुपर्छ र भगवानलाई ग्रहण गर्न प्रार्थना गर्नुपर्छ ।
9. आरती: कपूर वा घिउको बत्ती बालेर नाग देवताको आरती गर्नुहोस्। आरती गर्दा घण्टी बजाउनु र आरती गीत गाउनु उत्तम हुन्छ ।
10. मन्त्र-पाठ र कथा-श्रवण: अब विशेष नाग मन्त्र र स्तोत्रहरूको पाठ गर्नुहोस् (खण्ड ४ मा दिइएको)। पूजाको अभिन्न अंगको रूपमा नाग पञ्चमीको व्रत कथा सुन्नु वा पढ्नु अनिवार्य मानिन्छ। कथा सुन्दा हातमा फूल वा अक्षता लिनुपर्छ ।
11. प्रदक्षिणा र क्षमा-प्रार्थना: पूजाको अन्त्यमा आफ्नो ठाउँमा उभिएर तीन पटक परिक्रमा (प्रदक्षिणा) गर्नुहोस्। त्यसपछि हात जोडेर पूजाको क्रममा जान-अन्जानमा भएका कुनै पनि गल्ती वा कमी-कमजोरीका लागि क्षमा माग्नुहोस् र आफ्नो मनोकामना पूर्ण गर्न प्रार्थना गर्नुहोस् ।

३.३ अष्ट नागहरूको पूजा (Worship of the Ashtanagas)

नाग पञ्चमीको पूजा कुनै एक सर्पको नभएर प्रमुख आठ नाग कुलका देवताहरूको गरिन्छ, जसलाई ‘अष्ट नाग’ भनिन्छ। पूजा गर्दा यी आठै नागहरूको नाम स्मरण गर्नु महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

तालिका २: अष्ट नाग: नाम, महत्त्व र मन्त्र

यी आठ नागहरूको नाम लिँदै पूजा गर्नाले सम्पूर्ण नाग जातिको आशीर्वाद प्राप्त हुन्छ ।

खण्ड ४: मन्त्र, प्रार्थना र कथा वाचन

मन्त्रहरू पूजाको प्राण हुन्। सही मन्त्रको उच्चारणले पूजामा शक्ति र प्रभावकारिता थप्दछ। नाग पञ्चमीको पूजामा केही विशेष मन्त्र र स्तोत्रहरूको पाठ गरिन्छ।

४.१ प्रमुख नाग मन्त्र र स्तोत्र

• नव नाग स्तोत्र: यो नौ नागहरूको नाम भएको स्तोत्र सबैभन्दा प्रचलित र शक्तिशाली मानिन्छ। यसको नित्य पाठ गर्नाले सर्पको भय हुँदैन र सर्वत्र विजय प्राप्त हुन्छ भन्ने विश्वास छ ।\text{अनन्तं वासुकिं शेषं पद्मनाभं च कम्बलम्।} \text{शंखपालं धार्तराष्ट्रं तक्षकं कालियं तथा॥} \text{एतानि नव नामानि नागानां च महात्मनाम्।} \text{सायंकाले पठेन्नित्यं प्रातःकाले विशेषतः॥} \text{तस्मै विषभयं नास्ति सर्वत्र विजयी भवेत्॥}
• श्रीनागस्तोत्रम्: यो स्तोत्रले चट्याङ र अग्निको भयबाट रक्षा गर्दछ। यसमा पाँच वज्रवारक ऋषिहरू र अष्ट नागहरूको नाम उल्लेख छ ।\text{अगस्त्यश्च पुलस्त्यश्च वैशम्पायन एव च ।} \text{सुमन्तुजैमिनिश्चैव पञ्चैते वज्रवारकाः ॥१॥} \text{…} \text{अनन्तो वासुकिः पद्मो महापद्ममश्च तक्षकः ।} \text{कुलीरः कर्कटः शङ्खश्चाष्टौ नागाः प्रकीर्तिताः ॥३॥}
• आस्तिक मुनि मन्त्र: राजा जनमेजयको यज्ञबाट सर्पहरूलाई बचाउने आस्तिक मुनिको वचनलाई स्मरण गराउने यो मन्त्र अत्यन्त प्रभावकारी मानिन्छ ।\text{सर्पापसर्प भद्रं ते गच्छ सर्प महाविष ।} \text{जनमेजयस्य यज्ञान्ते आस्तिवचनं स्मर ॥} (अर्थ: हे महाविषालु सर्प, तिम्रो कल्याण होस्, यहाँबाट जाऊ। जनमेजयको यज्ञको अन्त्यमा आस्तिक मुनिले दिएको वचनलाई स्मरण गर।)
• सरल मन्त्र: यदि लामा स्तोत्रहरू पाठ गर्न कठिन लाग्छ भने, तलका सरल मन्त्रहरू जप गर्न सकिन्छ:

• ॐ कुरुकुल्ले फट् स्वाहा
• ॐ नमो नागराजाय नमः
• ॐ नमः शिवाय

४.२ नाग पञ्चमी व्रत कथा

पूजाको एक महत्त्वपूर्ण अंग नाग पञ्चमीको कथा सुन्नु हो। परम्परा अनुसार, एक किसानले आफ्नो खेत जोत्दा अनजानमा नागका बच्चाहरूलाई मारिदिए। आफ्ना बच्चाहरू मरेको देखेर नागिनी अत्यन्त क्रोधित भइन् र किसानको सम्पूर्ण परिवारलाई डसेर मारिन्, तर किसानकी एउटी छोरी मात्र बाँचिन् किनभने उनले नाग पञ्चमीको व्रत लिएकी थिइन् र नाग देवतालाई दूध चढाएकी थिइन्। छोरीको भक्ति देखेर नागिनी प्रसन्न भइन् र उनको सम्पूर्ण परिवारलाई पुनर्जीवित गरिदिइन्। यो कथाले श्रद्धा, भक्ति र क्षमाको महत्त्वलाई दर्शाउँछ। कथा सुन्दा हातमा फूल वा अक्षता लिएर बस्नुपर्छ र कथा सकिएपछि त्यसलाई नाग देवतामा अर्पण गर्नुपर्छ ।

खण्ड ५: नैवेद्य (प्रसाद), पूजापछिका कार्यहरू र वर्जित कर्म

पूजाको समापन प्रसाद वितरण, तस्बिर टाँस्ने विधि र केही नियमहरूको पालनासँगै हुन्छ।

५.१ प्रसादको महत्त्व र विधि

• प्रमुख नैवेद्य: नाग देवतालाई दूध र दूधबाट बनेका परिकारहरू, विशेष गरी खिर, अत्यन्त प्रिय लाग्छ । त्यसैले, पूजामा काँचो दूध र गाईको दूधबाट बनेको खिर चढाउनु अनिवार्य मानिन्छ। यसका साथै धानको लावा (खील), सिँवई, फलफूल र अन्य मिठाईहरू पनि अर्पण गरिन्छ ।
• विवादास्पद सामग्री – बेसार र गुलियो: प्रसादको सन्दर्भमा एउटा विरोधाभास पाइन्छ। धेरैजसो परम्पराहरूमा बेसार (हल्दी) र गुलिया मिठाईहरू शुभ मानेर चढाइन्छ । तर, केही नेपाली परम्परा अनुसार, नागहरूले गुलियो र बेसार मन पराउँदैनन्, त्यसैले यी वस्तुहरू चढाउनु हुँदैन भन्ने मान्यता छ । यो भिन्नता शास्त्रीय र स्थानीय (लोक) परम्पराको फरकले हुन सक्छ। यस्तो अवस्थामा, आफ्नो कुल परम्परा वा पारिवारिक चलनलाई पछ्याउनु सबैभन्दा उत्तम हुन्छ। यदि कुनै निश्चित परम्परा थाहा छैन भने, दूध, फलफूल र हल्का गुलियो (मिश्री वा थोरै चिनी हालेको) खिर जस्ता सात्त्विक वस्तुहरू चढाउनु सधैं सुरक्षित र सम्मानजनक मानिन्छ।

५.२ नागको तस्बिर टाँस्ने विधि

पूजा सम्पन्न भएपछि, पूजा गरिएको नागको तस्बिरलाई घरको मूल ढोकाको माथिल्लो भागमा टाँस्नुपर्छ । यो नाग पञ्चमीको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण र देखिने कार्य हो।

• तस्बिर टाँस्नुअघि त्यो ठाउँमा गाईको गोबरले लिपपोत गरिन्छ।
• त्यसपछि गोबरकै लेपले तस्बिरलाई भित्तामा टाँसिन्छ।
• तस्बिरमाथि दूबो, फूल र अक्षता राखेर त्यसलाई सम्मान गरिन्छ । यसरी टाँसिएको नागको तस्बिरले वर्षभरि घरलाई सबै प्रकारका भय, नकारात्मक शक्ति र विपत्तिहरूबाट रक्षा गर्ने एक सुरक्षा कवचको रूपमा काम गर्छ भन्ने विश्वास छ। यदि घर धेरै तलाको छ वा भाडामा बसिएको छ भने, आफ्नो मुख्य बस्ने कोठा वा अपार्टमेन्टको मूल ढोकामाथि टाँस्नुपर्छ ।

५.३ व्रत र वर्जित कार्यहरू

• व्रत: यस दिन धेरै मानिसहरू व्रत बस्छन्। व्रत बस्नेहरूले दिनभरि फलाहार मात्र सेवन गर्छन् र साँझको पूजापछि मात्र भोजन गर्छन् । व्रतले शरीर र मन दुवैलाई शुद्ध पार्छ र पूजाको फललाई बढाउँछ।
• वर्जित कार्य: नाग पञ्चमीको दिन केही कार्यहरू गर्न निषेध गरिएको छ।

• भूमि खन्नु: नागहरू पाताल लोक वा भूमिभित्र बस्ने भएकाले, यस दिन जमिन खन्नु, जोत्नु वा कुनै पनि प्रकारको खनजोत गर्नु पूर्ण रूपमा वर्जित छ । यसो गर्दा भूमिभित्र रहेका सर्प वा अन्य जीवहरूलाई कष्ट हुन सक्छ, जुन पाप मानिन्छ। यो नियमले वर्षायाममा जमिनमुनि सक्रिय रहने जीवहरूप्रति अहिंसा र सम्मानको भाव दर्शाउँछ।
• तावामा पकाउनु: केही परम्पराहरूमा, यस दिन फलामको तावामा रोटी वा अन्य परिकार पकाउनुलाई अशुभ मानिन्छ, किनकि तावालाई सर्पको फणाको प्रतीक मानिन्छ।
• जीवित सर्पलाई दूध पिलाउनु: यद्यपि केही ठाउँमा सपेराहरूले ल्याएका सर्पलाई दूध पिलाउने चलन छ , तर जीवशास्त्रीय रूपमा सर्पले दूध पचाउन सक्दैन र यो उनीहरूका लागि हानिकारक हुन सक्छ। त्यसैले, प्रतिमा वा चित्रमा दूध चढाउनु नै सबैभन्दा उत्तम र सुरक्षित उपाय हो। धर्मको उद्देश्य जीवको सम्मान गर्नु हो, कष्ट दिनु होइन ।

यसरी, नाग पञ्चमीको पर्व श्रद्धा, भक्ति र प्रकृतिप्रतिको सम्मानको एक सुन्दर संगम हो। माथि उल्लिखित विधि-विधान अनुसार पूजा गर्नाले नाग देवताको कृपा प्राप्त भई जीवनमा सुख, समृद्धि र सुरक्षा प्राप्त हुनेछ।

Download Nepal’s Best Astrology App: meronepal.app