कार्तिक पूर्णिमा हिन्दू धर्मावलम्बी र बौद्ध धर्मावलम्बी दुवैका लागि अत्यन्तै पवित्र पर्व हो। यो पर्व हिन्दू पात्रोको कार्तिक महिनाको पूर्णिमाको दिन (अक्टोबर–नोभेम्बर) मनाइन्छ। नेपाल र भारतमा यसको धार्मिक, सांस्कृतिक र सामाजिक महत्व उच्च मानिन्छ। भक्तजनहरूले पूजा, पवित्र स्नान, मेला र रथयात्रामा भाग लिएर आध्यात्मिक पुण्य कमाउने विश्वास गर्छन्।
धार्मिक महत्व
कार्तिक पूर्णिमा हिन्दू धर्ममा विशेष रूपमा शुभ मानिन्छ। पूर्णिमाको चन्द्रमा धार्मिक ऊर्जा र पुण्यको प्रतीक हो। यस दिन भक्तजनहरूले भगवान विष्णु, भगवान शिव, देवी लक्ष्मी र अन्य देवी–देवताहरूको पूजा गरेर स्वास्थ्य, समृद्धि, सफलता र मोक्षको कामना गर्छन्।
बौद्ध धर्मावलम्बी, विशेष गरी नेवार समुदायमा, कार्तिक पूर्णिमाको दिन बुद्ध र पवित्र स्तूपहरूको पूजा गर्ने परम्परा छ। यसले धर्म, दान, यात्रा र नैतिक आचरणको महत्वलाई जोड दिन्छ।
कार्तिक पूर्णिमामा धार्मिक ग्रन्थ अनुसार पुण्यको मात्रा अरू दिनभन्दा बढी हुने विश्वास छ। यसैले, यस दिनको पूजा र धार्मिक अभ्यासले व्यक्तिगत, पारिवारिक र सामाजिक जीवनमा सकारात्मक प्रभाव पार्ने विश्वास गरिन्छ।
पवित्र स्नानको परम्परा
कार्तिक पूर्णिमाको मुख्य परम्परा पवित्र नदी, ताल वा पोखरीमा स्नान गर्नु हो। बागमती, गंगा, गोदावरी र अन्य पवित्र नदीहरूमा हजारौं भक्तजनहरू जम्मा हुन्छन्। स्नानले पाप धुने र आत्मालाई शुद्ध गर्ने विश्वास छ।
स्नान प्रायः बिहानै सुरु हुन्छ। भक्तजनहरूले मन्त्र जाप, फूल, दीप, धूप र मिठाइ अर्पण गरी पूजा सम्पन्न गर्छन्। स्नानपछि नदी किनार वा मन्दिरमा विशेष पूजा गरिन्छ। कतिपय स्थानमा ब्रत वा उपवास राखेर भक्तजनले अतिरिक्त पुण्य कमाउने प्रयास पनि गर्छन्।
स्नान र पूजा कार्यक्रमले केवल धार्मिक महत्व मात्र नभई मानसिक शान्ति, ध्यान र आत्म–सजगता पनि प्रदान गर्छ।
धार्मिक मेला र सांस्कृतिक कार्यक्रम
कार्तिक पूर्णिमामा विभिन्न मन्दिर र पवित्र स्थलहरूमा भव्य मेला आयोजना गरिन्छ। मेलामा भक्ति गीत, धार्मिक प्रवचन, नृत्य, परम्परागत गीत–संगीत र हस्तकला, पूजा सामग्री, मिठाई, परिकार लगायतका सामानको बिक्री गरिन्छ।
समुदाय र पर्यटकहरू मेलामा सहभागी भई सांस्कृतिक र आध्यात्मिक अनुभव प्राप्त गर्छन्। रथयात्रा, मूर्ति जुलुस र सामूहिक पूजा कार्यक्रमले सामाजिक मेलमिलाप र समुदायको एकतालाई पनि बलियो बनाउँछ।
नेपालको विविध स्थानमा मनाइने तरिका
नेपालमा प्रमुख स्थलहरू जस्तै पशुपतिनाथ, चाङ्गुनारायण, गोदावरी, बागमती र अन्य पवित्र नदी किनारमा कार्तिक पूर्णिमा विशेष रूपमा मनाइन्छ। भक्तजनहरू पवित्र स्नान, पूजा अर्पण र मेलामा भाग लिन पुग्छन्।
मन्दिरहरूमा दीप प्रज्वलन, सजावट र भक्तजनको भीडले पर्वको भव्यता झल्काउँछ। यस पर्वको अवसरमा स्थानीय समुदायले दान, सेवा, र सामाजिक कार्यक्रम पनि आयोजना गर्छन्, जसले परम्परा र सामाजिक जिम्मेवारी दुवैको महत्त्व देखाउँछ।
आधुनिक परिवेशमा कार्तिक पूर्णिमा
आजको समयमा, शहर र विदेशमा बस्ने परिवारहरूले पनि कार्तिक पूर्णिमालाई निरन्तरता दिइरहेका छन्। घर वा सामुदायिक हलमा पूजा, भजन–कीर्तन, सांस्कृतिक कार्यक्रम र दान–पुण्य गतिविधि आयोजना गरिन्छ।
स्मार्टफोन, सामाजिक सञ्जाल र मोबाइल एपहरूले पनि पर्वको पहुँच बढाएका छन्। परिवार र समुदायले अनलाइन मार्फत पूजा विधि, मेला जानकारी, सांस्कृतिक कथा र परम्परासँग सम्बन्धित सामग्री आदान–प्रदान गर्दै आएका छन्।
आध्यात्मिक शिक्षा र व्यक्तिगत पुण्य
कार्तिक पूर्णिमाले प्रत्येक व्यक्तिलाई आफ्नो जीवनलाई मूल्याङ्कन गर्ने, आत्म–शुद्धि, मनको शान्ति र मानसिक स्थिरता प्राप्त गर्ने अवसर दिन्छ। पूजा, स्नान र मन्त्र जापले आत्मिक ऊर्जा र चेतनालाई बलियो बनाउँछ।
यस पर्वले याद गराउँछ कि नयाँ चन्द्रमासको सुरुवात केवल समयको आरम्भ मात्र होइन, स्वास्थ्य, आत्म–शुद्धि, नैतिक स्पष्टता र सामाजिक जिम्मेवारीको अवसर पनि हो।
निष्कर्ष
कार्तिक पूर्णिमा केवल धार्मिक पर्व मात्र होइन, भक्ति, आध्यात्मिक शुद्धि, सामाजिक मेलमिलाप, सांस्कृतिक पहिचान र व्यक्तिगत पुण्यको पर्व हो। पवित्र स्नान, मन्दिर दर्शन, मेला र सामूहिक पूजा कार्यक्रममा सहभागी हुँदै भक्तजनहरूले पुण्य कमाउँछन् र नयाँ चन्द्रमासको सुरुवात आध्यात्मिक सकारात्मकता, मानसिक स्पष्टता र सामुदायिक एकताको साथ गर्छन्।
