परिचय
सूर्य संक्रमण, जसलाई नेपाली समाजमा संक्रान्ति भनिन्छ, संस्कृत शब्द संक्रमण बाट आएको हो। यसको अर्थ सूर्यले एक राशिबाट अर्को राशिमा प्रवेश गर्नु हो। नेपालमा प्रत्येक महिनाको संक्रान्ति विशेष महत्त्व बोकेको हुन्छ। यो केवल धार्मिक दृष्टिले मात्र नभई ज्योतिषीय, स्वास्थ्य, कृषि र सामाजिक जीवनसँग पनि गहिरो सम्बन्धित छ।
संक्रान्ति पर्वलाई नेपालमा परिवार र समुदायसँग जोडेर मनाइन्छ। प्रत्येक संक्रान्तिले मानिसको सोच, जीवनशैली, खानपान र व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउने विश्वास गरिन्छ। यसैले, संक्रान्ति केवल खगोलीय घटना मात्र नभई मानव जीवनलाई निर्देश गर्ने समय–सूचक हो।
धार्मिक र सांस्कृतिक महत्व
१. पवित्र स्नान र दान–पुण्य
-
संक्रान्ति दिनमा बिहानै उठेर नदी, तलाउ वा पवित्र जलाशयमा स्नान गर्ने परम्परा छ। यसलाई आत्मशुद्धि र पापमोचनको प्रतीक मानिन्छ।
-
यस दिन गरिने दानलाई विशेष फलदायी मानिन्छ, विशेषगरी अन्न, कपडा, नून र तेल दान गर्ने चलन छ।
२. पूजा र अनुष्ठान
-
सूर्य देव र अन्य देव–देवीको विशेष पूजा गर्ने चलन छ।
-
कतिपय क्षेत्रमा संक्रान्ति दिनमा व्रत बस्ने, दीपदान गर्ने र मन्दिर भ्रमण गर्ने परम्परा छ।
३. मेला र उत्सव
-
संक्रान्ति विशेषगरी गाउँ–बस्तीमा मेलासँग जोडिन्छ।
-
ठूलो मेला लाग्ने संक्रान्तिहरूमा माघे संक्रान्ति, घोडे जात्रा र गाईजात्रा उल्लेखनीय छन्।
४. भोजन र परम्परा
-
संक्रान्तिमा विशेष परिकार खाने चलन छ।
-
माघे संक्रान्तिमा तिल, चाकु, घ्यू र तरुल खाने गरिन्छ, जुन शीतल मौसममा शरीरलाई ऊर्जाशील बनाउँछ।
ज्योतिषीय प्रभाव
-
सूर्य संक्रमणलाई समयको परिवर्तन बिन्दु मानिन्छ।
-
सूर्य एक राशिबाट अर्को राशिमा प्रवेश गर्दा मानिसको राशिचक्रमा प्रत्यक्ष प्रभाव पर्छ।
-
विवाह, गृहप्रवेश, भूमि खरिद वा नयाँ कार्यको शुभ मुहूर्त निर्धारणमा संक्रान्ति महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
-
केही संक्रान्तिहरूलाई अशुभ काल मानिन्छ भने केहीलाई विशेष शुभ अवसरका रूपमा ग्रहण गरिन्छ।
स्वास्थ्य र जीवनशैलीमा प्रभाव
-
सूर्य संक्रमणसँगै मौसमी परिवर्तन हुन्छ।
-
जाडो महिनाको संक्रान्तिमा तातो र पौष्टिक परिकार खाने चलन छ, जसले रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउँछ।
-
वर्षा ऋतुमा पर्ने संक्रान्ति खेतीपातीसँग सम्बन्धित छ, जसले शारीरिक श्रम र स्वास्थ्यमा असर पार्छ।
-
संक्रान्ति दिन स्नान, योग, ध्यान र शुद्ध खानपान गर्ने चलनले मानसिक शान्ति र शारीरिक स्फूर्ति बढाउँछ।
कृषि र मौसममा प्रभाव
-
संक्रान्ति कृषि जीवनसँग घनिष्ठ रूपमा जोडिएको छ।
-
असार संक्रान्ति धान रोपाइँसँग सम्बन्धित छ भने माघे संक्रान्ति बाली भित्र्याउने समयसँग जोडिन्छ।
-
सूर्यको गति अनुसार वर्षा, हिउँद र गर्मीको चक्र निर्धारण हुन्छ, जसले खेतीपाती र उत्पादनमा प्रत्यक्ष असर पार्छ।
-
किसानहरूले संक्रान्तिलाई मौसमी सन्देश मान्छन् र आफ्नो खेती कार्यलाई त्यसअनुसार मिलाउँछन्।
सामाजिक र पारिवारिक महत्व
-
संक्रान्ति परिवार मिल्ने, भेटघाट गर्ने र एकआपसमा सम्बन्ध मजबुत गर्ने अवसर हो।
-
गाउँ–बस्तीमा संक्रान्ति मेला र भोजमार्फत सामूहिकता र ऐक्यबद्धता झल्किन्छ।
-
यो दिन पुर्खा र परम्पराको सम्झना गर्ने अवसर पनि हो।
निष्कर्ष
सूर्य संक्रमण (संक्रान्ति) केवल खगोलीय घटना मात्र होइन, धार्मिक, ज्योतिषीय, स्वास्थ्य, कृषि र सामाजिक जीवनलाई सन्तुलनमा राख्ने महत्त्वपूर्ण पर्व हो। यसले मानिसलाई प्रकृति अनुसार जीवन चलाउन सिकाउँछ र समयको महत्व बुझाउँछ।
