उधौली पर्व किरात समुदायको मौलिक संस्कृति, जीवनशैली र आध्यात्मिक दर्शनसँग जोडिएको महत्वपूर्ण पर्व हो। हरेक वर्ष मङ्सिर महिनामा (नोभेम्बर–डिसेम्बर) मनाइने यो पर्वले मौसमी परिवर्तनलाई मात्र होइन, मानिस, जनावर, चरा र सम्पूर्ण प्रकृतिको जीवनचक्रलाई पनि प्रतिविम्बित गर्छ। किरात समुदायको परम्परा सदैव प्रकृतिप्रति निर्भर र कृतज्ञ रहँदै आएको छ। त्यसैले, उधौलीलाई उनीहरूले प्रकृतिसँगको सहअस्तित्व, सामुदायिक एकता र सांस्कृतिक गौरवका रूपमा मनाउने गर्छन्।
उधौलीको अर्थ र स्थलान्तरणको परम्परा
“उधौली” शब्दको अर्थ नै “तल्लो भूभागतर्फ झर्ने” हो। जाडो मौसम सुरु भएपछि उच्च हिमाली र पहाडी क्षेत्रहरूमा कठोर चिसोका कारण मानिस र जनावर दुवैका लागि जीवनयापन कठिन बन्छ। यस कारण किरात समुदायका पुर्खाहरू, विशेषगरी किसान र गोठालाहरू, आफ्नो परिवार र पशुपालनसहित तातो हावापानी भएका तराई वा मध्यम तल्लो क्षेत्रमा सर्ने गर्थे। यस स्थलान्तरण प्रक्रियाले जीवन रक्षा मात्र होइन, मौसमी तालमेल र पर्यावरणसँगको अनुकूलनलाई पनि देखाउँछ।
यो परम्परा केवल भौगोलिक सन्दर्भमा मात्र होइन, सांस्कृतिक र सामाजिक सन्देशमा पनि जोडिएको छ। यसले मानिसलाई प्रकृतिको नियमअनुसार जीवनलाई ढाल्न सिकाउँछ।
धार्मिक र आध्यात्मिक सन्देश
उधौली पर्वमा किरात समुदायले माता प्रकृति, आकाश, पानी, जमिन, वनस्पति र जनावरलाई जीवनदायिनी शक्ति मानेर पूजा गर्छन्। उनीहरूले पुर्खाप्रति श्रद्धा अर्पण गर्दै आगामी दिनहरूमा समृद्धि, स्वास्थ्य र बाली उत्पादनको लागि आशीर्वाद माग्छन्।
यो पर्वमा गरिने पूजा र प्रार्थना दैनन्दिन जीवनसँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित हुन्छ। उदाहरणका लागि, किसानहरूले आफ्नो खेतबारीलाई उर्वर बनाउन, पशुपालकहरूले आफ्नो पशुधनको सुरक्षा र वृद्धि होस् भनेर प्रार्थना गर्छन्। यसरी उधौली केवल आध्यात्मिक अभ्यास मात्र होइन, व्यावहारिक जीवनका आवश्यकतासँग जोडिएको सांस्कृतिक परम्परा पनि हो।
साकेला नृत्यको विशेषता
उधौली पर्वको केन्द्रमा रहेको साकेला नृत्य किरात संस्कृतिको सबैभन्दा प्रसिद्ध र आकर्षक पक्ष हो। यसलाई “साकेला उधौली” भनिन्छ। ठूलो घेरामा पुरुष र महिलाले हात समातेर ताल मिलाएर नाच्ने यस नृत्यले भूमिप्रतिको कृतज्ञता, बाली उत्पादनप्रतिको खुसी र सामुदायिक एकतालाई अभिव्यक्त गर्छ।
साकेला नृत्यका हरेक चाल र शैलीले दैनिक जीवन र प्रकृतिको गतिविधि झल्काउँछ। खेतीबाली लगाउने, बीउ छर्ने, काट्ने, जनावर चराउने, पानी झार्ने जस्ता चालहरू यसमा समावेश हुन्छन्। यसले मानिस र प्रकृतिबीचको गहिरो सम्बन्धलाई कलात्मक रूपमा प्रस्तुत गर्छ।
गीत र भाका पनि प्रकृति, प्रेम, श्रम र सामुदायिक जीवनसँग जोडिएका हुन्छन्। यसरी साकेला नृत्य केवल नृत्य मात्र नभई सांस्कृतिक शिक्षा र परम्परा हस्तान्तरणको माध्यम हो।
सामाजिक र सामुदायिक महत्त्व
उधौली पर्व सामूहिकता र एकताको प्रतीक हो। गाउँ–गाउँमा मानिसहरू भेला भएर भोज, नृत्य, गीत र संवादमा सहभागी हुन्छन्। यसले आपसी सद्भाव, भाइचारो र सहकार्यलाई बलियो बनाउँछ।
शहरमा बस्ने किरात समुदायले पनि संघसंस्था र क्लबमार्फत सामूहिक कार्यक्रम आयोजना गर्छन्। यसले विदेश र शहरमा रहेका युवा पुस्तालाई आफ्नो मौलिक संस्कृतिसँग जोड्ने पुलको काम गर्छ।
आधुनिक सन्दर्भमा उधौली
आधुनिक समाजमा जीवनशैली बदलिँदै गए पनि उधौलीको महत्व घटेको छैन। विदेशमा रहेका किरात समुदायका सदस्यहरूले पनि विभिन्न देशमा भेला भएर साकेला नृत्य र पूजा कार्यक्रम आयोजना गर्छन्। यसले उनीहरूलाई आफ्नो पहिचान सुरक्षित राख्न र नयाँ पुस्तामा संस्कृतिप्रतिको गर्व जगाउन मद्दत पुर्याउँछ।
आजको विश्वव्यापी सन्दर्भमा उधौलीले अझ गहिरो सन्देश दिन्छ। जलवायु परिवर्तन, प्राकृतिक स्रोतको अति प्रयोग र पर्यावरणीय संकटबीच यस पर्वले प्रकृतिसँग सहअस्तित्वमा बाँच्नुपर्ने आवश्यकता सम्झाउँछ।
प्रविधि र संस्कृति
डिजिटल युगमा पनि उधौली पर्वको जानकारी पुस्तौंदेखि पुस्तामा पुर्याउन सजिलो भएको छ। अनलाइन माध्यम, सामाजिक सञ्जाल र एपमार्फत यसको प्रचार–प्रसार भइरहेको छ।
निष्कर्ष
उधौली पर्व केवल मौसमी स्थलान्तरणको स्मरण मात्र होइन। यो प्रकृतिसँगको सहअस्तित्व, पुर्खाप्रतिको कृतज्ञता, सामुदायिक एकता र सांस्कृतिक पहिचानको महान् पर्व हो। किरात समुदायले यसलाई आफ्नो गौरव र अस्तित्वको प्रतीकका रूपमा निरन्तर जोगाइरहेका छन्।
साकेला नृत्य, सामूहिक पूजा, सामाजिक भेला र आध्यात्मिक प्रार्थनाले यस पर्वलाई अझ गहिरो बनाउँछ। आधुनिक समाज र डिजिटल युगमा पनि यसको महत्व घटेको छैन, बरु अझ फैलिएको छ। यसरी उधौलीले नेपाली सांस्कृतिक विविधता र राष्ट्रिय पहिचानलाई बलियो बनाउन निरन्तर योगदान दिइरहेको छ।
