नेपालको सबैभन्दा ठूलो पर्व दशैंको सुरुवात घटस्थापना बाट हुन्छ। यो दिन धार्मिक, सांस्कृतिक र आध्यात्मिक दृष्टिले अत्यन्त महत्वपूर्ण मानिन्छ। पन्ध्र दिनसम्म चल्ने यो पर्वको पहिलो दिन घटस्थापनाले सम्पूर्ण उत्सवलाई दिशा दिन्छ। यस दिन देवी दुर्गाको आवाहन गरिन्छ र जमरा रोपिन्छ, जसले दशैंको सम्पूर्ण पूजा–विधिमा केन्द्रीय स्थान ओगटेको हुन्छ।
घटस्थापनाको विधि
घटस्थापना शब्द संस्कृतका दुई शब्दबाट बनेको हो: घट (कलश) र स्थापना (स्थापना गर्नु)। यसको अर्थ हुन्छ पवित्र कलशको स्थापना।
१. पूजाकोठाको तयारी
बिहानै घरको पूजा कोठा वा पवित्र कुनो सफा र शुद्ध पारिन्छ।
माटो वा बालुवाको थलो तयार पारेर त्यसमा जौ, गहुँ र मकैका बीउ रोपिन्छ।
२. कलशको स्थापना
कलश (पवित्र भाँडो) मा पवित्र जल, सुपारी, धान्य र सिक्का राखिन्छ र गोबरले छोपिन्छ।
कलशमा आम्रपात (अम्बाको पात) वा जमराका पात राखिन्छ, र रातो कपडाले बेरेर शक्तिको प्रतीक बनाइन्छ।
कलशमाथि नरिवल राखिन्छ, जसले पवित्रता र फलदायीपनको प्रतीक गर्दछ।
३. पूजा र मन्त्र
पुरोहित वा घरधनीले वैदिक मन्त्र उच्चारण गरी देवी दुर्गालाई कलशमा आवाहन गर्छन्।
फूल, अक्षता, टीका, धूप–बत्ती अर्पण गरिन्छ।
घटस्थापनाको शुभसाइत ज्योतिषीहरूले निर्धारण गर्छन् र त्यसैअनुसार विधि सम्पन्न गरिन्छ।
४. जमराको रोपाइँ
यो दिन रोपिएका बीउलाई दैनिक सिंचाइ गरिन्छ र प्रकाशबाट टाढा राखिन्छ।
विजया दशमी आउँदा करिब ५–६ इञ्च लामो भइसकेको जमरा पहेंलो सुनौलो रङको हुन्छ।
यही जमरा दशैंको टीकासँगै आशीर्वादस्वरूप बाँडिन्छ।
घटस्थापनाको प्रतीकात्मकता
कलश देवी दुर्गाको शक्ति (शक्ति स्वरूपा) को प्रतीक हो।
जमरा समृद्धि, उर्वरता र कृषिजन्य धनको प्रतीक हो।
यस विधिले प्रकृति र आध्यात्मिकता बीचको गहिरो सम्बन्ध देखाउँछ।
विश्वास गरिन्छ, घटस्थापनाले घरमा देवी दुर्गाको उपस्थितिलाई आमन्त्रण गरी परिवारलाई स्वास्थ्य, दीर्घायु र सफलता प्रदान गर्छ।
सांस्कृतिक महत्व
घटस्थापना केवल घरमै सीमित नभई समुदायमा पनि महत्वका साथ मनाइन्छ। काठमाडौंको हनुमान ढोका दरबार, गोरखा दरबार लगायतका ऐतिहासिक मठ–मन्दिरमा भव्य पूजापाठ हुन्छ। हजारौं भक्तजन घटस्थापनाको साक्षी बन्छन्।
गाउँ–घरमा परिवारजनहरूले विशेष श्रद्धा र भक्ति साथ पूजा गर्छन्। जमराले दशैंको कृषिजन्य जरा उजागर गर्दछ, जसले बाली, उत्पादन र प्रकृतिलाई देवीपूजासँग जोड्छ।
घटस्थापना र नवदुर्गा पूजा
घटस्थापनाले नवरात्र को सुरुवात पनि गराउँछ। नवरात्रमा नौ दिनसम्म दुर्गा माताका नौ रुपहरूको आराधना गरिन्छ—शैलपुत्रीदेखि सिद्धिदात्रीसम्म। त्यसैले घटस्थापना दशैं मात्र नभई नवरात्रको आधारशिला पनि हो।
आफ्नो दशैं अझ विशेष बनाउन Mero Nepal App प्रयोग गर्नुहोस्
📱 आजै Mero Nepal डाउनलोड गरेर दशैंलाई अझ सुविधाजनक र अर्थपूर्ण बनाउनुहोस्।
निष्कर्ष
घटस्थापना केवल विधि मात्र होइन, देवी दुर्गालाई आमन्त्रण गर्ने आध्यात्मिक प्रक्रिया हो। यसले कृषिजन्य उर्वरता, समृद्धि र सांस्कृतिक मूल्यलाई जीवित राख्छ। कलशको स्थापना र जमराको रोपाइँसँगै नेपाली परिवारले पन्ध्र दिनसम्मको प्रार्थना, उत्सव र मिलनको यात्रा सुरु गर्छन्। भक्तजनका लागि घटस्थापना दशैंको पहिलो दिन मात्र नभई वर्षभरिका लागि आशा, समृद्धि र दिव्य संरक्षणको बीज हो।
