खण्ड १: परिचय: औँसीको अँध्यारोमा बल्ने तीन ज्योति
भाद्र महिनाको कृष्णपक्षीय औँसी। आकाशमा चन्द्रमाको अनुपस्थितिले धर्तीमा गाढा अँध्यारो छाएको हुन्छ। तर, नेपाली संस्कृति र परम्पराको आकाशमा यो दिन सामान्य औँसी होइन; यो त तीनवटा शक्तिशाली ज्योतिले जगमगाउने एक विशेष पर्व हो। यो दिनको अँध्यारोलाई तीनवटा प्रकाशले चिर्दछ: पहिलो, प्रकृतिको पवित्रताको प्रतीक ‘कुश’को ज्योति; दोस्रो, जीवित देवता समान पिताप्रतिको अगाध श्रद्धा र सम्मानको ज्योति; र तेस्रो, दिवंगत पितृहरूको स्मरण र उनीहरूको मुक्तिको कामनामा बालिने स्मृतिको ज्योति।
यो पर्व, जसलाई हामी कुशे औँसी, बुबाको मुख हेर्ने दिन, वा गोकर्ण औँसी जस्ता विभिन्न नामले चिन्दछौं, केवल पश्चिमा ‘फादर्स डे’ को नेपाली संस्करण मात्र होइन। यो त त्योभन्दा धेरै गहिरो, अर्थपूर्ण र बहुआयामिक छ। यो पर्वले व्यक्ति, परिवार, वंश र प्रकृतिबीचको अविभाज्य सम्बन्धलाई एकै सूत्रमा बाँधेको छ। यसले हिन्दू दर्शनको एउटा शक्तिशाली प्रतिबिम्ब प्रस्तुत गर्दछ, जहाँ व्यक्तिगत (पितासँगको सम्बन्ध), वंशानुगत (पितृहरूको निरन्तरता), र ब्रह्माण्डीय (प्रकृतिको पवित्रता) पक्षहरू एकअर्कासँग अभिन्न रूपमा जोडिएका छन् । यो केवल एक पर्व नभई, जीवन, मृत्यु र प्रकृतिको चक्रीय सम्बन्धलाई स्वीकार गर्ने एक समग्र दृष्टिकोण हो। आखिर, कसरी यी तीन फरक देखिने परम्पराहरू—एउटा पवित्र घाँस घर भित्र्याउनु, जीवित पिताको पूजा गर्नु, र दिवंगत पिताको श्राद्ध गर्नु—एउटै दिनमा यति सुन्दर र तार्किक ढंगले गाँसिएका छन्? यसको रहस्य खोतल्नु नै यस पर्वको वास्तविक मर्म बुझ्नु हो।
खण्ड २: नाम अनेक, भाव एक: पर्वको शाब्दिक र सांस्कृतिक विन्यास
कुनै पनि पर्वको गहिराइ बुझ्न त्यसका विभिन्न नामहरूको अर्थ खोतल्नु आवश्यक हुन्छ। कुशे औँसीका विभिन्न नामहरू केवल पर्यायवाची मात्र होइनन्, बरु ती प्रत्येक नामले पर्वको एक विशिष्ट र महत्त्वपूर्ण पक्षलाई उजागर गर्दछन्। यी नामहरूले यस पर्वको विकासक्रम र विभिन्न समुदायले दिने प्राथमिकतालाई पनि संकेत गर्छन्।
- कुशे औँसी: यो पर्वको सबैभन्दा मौलिक र प्राचीन नाम हो, जसको केन्द्रमा ‘कुश’ नामक पवित्र वनस्पति रहेको छ । यसले पर्वको वैदिक र प्रकृति-आधारित जडलाई संकेत गर्दछ। सनातन हिन्दू परम्परामा देवकार्यदेखि पितृकार्यसम्म हरेक पवित्र अनुष्ठानमा कुश अनिवार्य मानिन्छ। यो दिन वर्षभरिका लागि चाहिने त्यही पवित्र कुशलाई मन्त्रोच्चारणसहित विधिपूर्वक काटेर घरमा भित्र्याइन्छ । त्यसैले, यो नामले प्रकृति, पवित्रता र वैदिक अनुष्ठानको निरन्तरताको भाव बोकेको छ।
- बुबाको मुख हेर्ने दिन: यो पर्वको सबैभन्दा प्रचलित, भावनात्मक र सामाजिक नाम हो। यसले पिताप्रतिको श्रद्धा, प्रेम र पारिवारिक सम्बन्धलाई केन्द्रमा राख्दछ । यहाँ ‘मुख हेर्नु’ को अर्थ केवल भौतिक रूपमा मुहार हेर्नु मात्र होइन। यसको गहिरो सांस्कृतिक अर्थ छ—मान्यता दिनु, सम्मान प्रकट गर्नु, र उहाँको योगदानप्रति कृतज्ञता व्यक्त गर्नु । यस दिन छोराछोरीहरू आफ्ना पितालाई मनपर्ने मिष्ठान्न, लत्ताकपडा र अन्य उपहारहरू दिएर, उनको चरणमा निधार टेकेर आशीर्वाद लिन्छन्, जसले पारिवारिक सम्बन्धको महत्त्वलाई जीवन्त बनाउँछ ।
- गोकर्ण औँसी: यो नामले पर्वको भौगोलिक र तीर्थाटन पक्षलाई जनाउँछ। विशेषगरी काठमाडौं उपत्यका र वरपरका क्षेत्रमा यो नाम बढी प्रचलित छ। दिवंगत पिताहरूको आत्माको शान्ति र मुक्तिका लागि काठमाडौंको उत्तर-पूर्वी क्षेत्रमा अवस्थित गोकर्णेश्वर महादेवको तीर्थस्थलमा श्राद्ध, तर्पण र पिण्डदान गर्ने विशेष महत्त्व रहेको कुरा यस नामले दर्साउँछ । यस दिन गोकर्णमा ठूलो मेला लाग्ने भएकाले यसलाई गोकर्ण औँसी पनि भनिएको हो ।
- पितृ औँसी/पितृ तीर्थ औँसी: यी नामहरूले स्पष्ट रूपमा यो दिन पितृहरूको स्मरण र उनीहरूको मुक्तिका लागि समर्पित छ भन्ने कुरालाई जोड दिन्छन् । औँसीको दिनलाई पितृहरूको दिन मानिने शास्त्रीय मान्यताअनुसार, भाद्र कृष्ण औँसी पितृ-कर्मका लागि विशेष महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। यसले वंश परम्परा, श्राद्ध कर्म र पितृ-ऋणको दार्शनिक पक्षलाई उजागर गर्दछ।
यी विभिन्न नामहरूको सह-अस्तित्वले यो पर्व कुनै एउटा घेरामा मात्र सीमित छैन भन्ने देखाउँछ। यसले विभिन्न व्यक्ति र समुदायलाई आ-आफ्नो अवस्था र प्राथमिकताअनुसार पर्व मनाउने अवसर दिन्छ।
नाम (Name) | शाब्दिक अर्थ (Literal Meaning) | मुख्य भाव/महत्त्व (Core Concept/Significance) |
|---|---|---|
कुशे औँसी | कुश सङ्कलन गर्ने औँसी | प्रकृति, पवित्रता, र वैदिक अनुष्ठानको निरन्तरता |
बुबाको मुख हेर्ने दिन | पिताको मुहार हेर्ने दिन | पारिवारिक सम्बन्ध, पितृ-सम्मान, र कृतज्ञता |
गोकर्ण औँसी | गोकर्ण तीर्थसँग सम्बन्धित औँसी | पितृ-स्मरण, तीर्थाटन, र मोक्षको कामना |
पितृ औँसी | पितृहरूलाई समर्पित औँसी | वंश परम्परा, श्राद्ध कर्म, र पितृ-ऋण |
खण्ड ३: कुश: सामान्य घाँसदेखि विष्णु-स्वरूपसम्मको यात्रा
कुशे औँसीको केन्द्रमा रहेको ‘कुश’ केवल एक सामान्य घाँस होइन। यो सनातन हिन्दू दर्शनमा आस्था, विज्ञान र परम्पराको अनुपम संगम हो। यसको महत्त्वलाई तीन दृष्टिकोणबाट बुझ्न सकिन्छ: पौराणिक, धार्मिक र वैज्ञानिक।
उप-खण्ड ३.१: पौराणिक उद्गम: देवताको अंश, श्रापको प्रतिफल
कुशको उत्पत्तिबारे विभिन्न पौराणिक ग्रन्थहरूमा रोचक कथाहरू पाइन्छन्, जसले यसलाई दिव्यता प्रदान गर्दछन्।
- वराह अवतारको कथा: एक प्रचलित मान्यताअनुसार, जब भगवान विष्णुले वराह (बँदेल) को अवतार लिएर जलमा डुबेको पृथ्वीको उद्धार गर्नुभयो, त्यसपछि आफ्नो शरीरबाट पानी झार्दा उहाँको शरीरबाट झरेका रौंहरू नै पृथ्वीमा कुशको रूपमा उम्रिए । यसकारण कुशलाई भगवान विष्णुको अंश मानिन्छ।
- वृन्दाको श्रापको कथा: स्वस्थानी व्रत कथामा वर्णित अर्को प्रसंगअनुसार, जालन्धर नामक दैत्यको वध गर्नका लागि भगवान विष्णुले उसकी पतिव्रता पत्नी वृन्दाको सतित्व भंग गर्नुपरेको थियो। आफू छलमा परेको थाहा पाएपछि क्रोधित वृन्दाले विष्णुलाई घाँस, झार, रुख र ढुंगा हुनु परोस् भनी श्राप दिइन्। यही श्रापका कारण विष्णुले घाँसको रूपमा ‘कुश’ को स्वरूप धारण गर्नुभयो ।
- समुद्र मन्थनको कथा: केही पुराणहरूमा समुद्र मन्थनबाट निस्किएको अमृतको कलश राख्दा केही थोपाहरू कुशमाथि परेको र त्यसैले यसमा अमृत समान शुद्धीकरण गर्ने शक्ति आएको मानिन्छ ।
- वाल्मीकिको सिर्जना: रामायणमा वर्णित एक कथाअनुसार, महर्षि वाल्मीकिले सीताका छोरा लवको अनुपस्थितिमा सीतालाई सान्त्वना दिन कुशबाटै अर्को बालकको सिर्जना गरेका थिए, जसको नाम ‘कुश’ रहन गयो ।
यी कथाहरूले कुशलाई सामान्य वनस्पतिबाट उठाएर भगवान विष्णुको साक्षात् प्रतीकको रूपमा स्थापित गर्दछन्, जसले गर्दा यसको संरक्षण र धार्मिक प्रयोग सुनिश्चित भएको छ।
उप-खण्ड ३.२: धार्मिक अनिवार्यता: जन्मदेखि मृत्युसम्म
हिन्दूहरूको कुनै पनि कर्मकाण्ड कुशविना अपूर्ण मानिन्छ। जन्मदेखि मृत्युसम्मका हरेक संस्कारमा यसको उपस्थिति अनिवार्य छ ।
- पवित्र (औँठी): कुनै पनि देवकार्य वा पितृकार्य गर्दा कुशबाट बनाइएको औँठी (जसलाई ‘पवित्र’ भनिन्छ) दाहिने हातको औंलामा लगाउने परम्परा छ। देवकार्यमा साइँली औंलामा र पितृकार्यमा चोर औंलामा यो औँठी लगाइन्छ । यो पवित्र धारण नगरी गरिएको कुनै पनि धार्मिक कार्य फलदायी हुँदैन भन्ने विश्वास छ ।
- आसन र शुद्धीकरण: जप, ध्यान वा पूजा गर्दा कुशको आसन (कुशासन) मा बस्ने विधान छ। यसले साधनाबाट प्राप्त हुने ऊर्जालाई शरीरमै सञ्चित राख्न मद्दत गर्छ भन्ने मान्यता छ । त्यसैगरी, जल शुद्धीकरण गर्न वा अभिषेक गर्दा पनि कुशको प्रयोग गरिन्छ ।
- कुशको आयु: शास्त्रीय मान्यताअनुसार, कुशे औँसीको दिन विधिपूर्वक काटिएको कुश एक वर्षसम्म र यदि यो दिन सोमबार (सोमबारे औँसी) परेमा १२ वर्षसम्म शक्तिशाली र प्रयोगयोग्य रहन्छ ।
उप-खण्ड ३.३: वैज्ञानिक र तार्किक पक्ष: परम्परामा लुकेको विवेक
कुशको धार्मिक महत्त्व केवल अन्धविश्वासमा आधारित छैन, यसका पछाडि गहिरो वैज्ञानिक र तार्किक आधारहरू पनि छन्।
- विकिरण (Radiation) सोस्ने क्षमता: आधुनिक वैज्ञानिक अनुसन्धानहरूले कुशमा नकारात्मक ऊर्जा र विकिरणलाई सोस्ने वा निस्तेज गर्ने अद्भुत क्षमता रहेको देखाएका छन्। एक प्रयोगमा, विकिरणहरूको बीचमा कुश राख्दा यसले लगभग ६०% विकिरणलाई आफूबाट पर पन्छाएको पाइएको थियो । यही कारणले गर्दा ग्रहणको समयमा खानेकुरामा कुश राख्ने, र जप-ध्यान गर्दा यसको औँठी र आसन प्रयोग गर्ने परम्परा वैज्ञानिक रूपमा पनि सान्दर्भिक देखिन्छ। यसले वायुमण्डलमा भएका हानिकारक तरंगहरूबाट शरीरलाई बचाउन मद्दत गर्दछ ।
- आयुर्वेदिक र औषधीय गुण: आयुर्वेदमा कुशलाई एक महत्त्वपूर्ण औषधिको रूपमा लिइन्छ। यसको जरा र पातबाट विभिन्न रोगहरूको उपचार गरिन्छ, जस्तै: उच्च रक्तचाप, मिर्गौलाको पत्थरी, मूत्ररोग, रक्तविकार र छालासम्बन्धी समस्याहरू । कुशले बनेको गुन्द्रीमा नियमित बस्दा उच्च रक्तचापका बिरामीलाई लाभ हुने मानिन्छ ।
- ‘कुशल’ शब्दको उत्पत्ति: कुशको पात अत्यन्तै तिखो र धारिलो हुन्छ। प्राचीन गुरुकुलहरूमा विद्यार्थीको परीक्षा लिँदा हातमा घाउ नलगाईकन कुश बटुल्न लगाइन्थ्यो। जो यो कार्यमा निपुण हुन्थ्यो, उसलाई ‘कुशल’ भनिन्थ्यो । यसले परम्परामा दक्षता र सावधानीको महत्त्वलाई दर्शाउँछ।
यसरी हेर्दा, कुशको प्रयोग वैदिक परम्परामा ज्ञानलाई एकीकृत गर्ने एक उत्कृष्ट उदाहरण हो। पौराणिक कथाहरूले यसको वैज्ञानिक ज्ञानलाई स्मरणीय र सांस्कृतिक रूपमा हस्तान्तरणयोग्य बनाए, धार्मिक अनिवार्यताले यसको औषधीय लाभलाई हरेक पुस्तासम्म पुर्यायो, र यसरी आस्था र तर्कबीच कुनै द्वन्द्व नभई एक सुन्दर सामञ्जस्य स्थापित भयो।
खण्ड ४: ‘पितृ देवो भव’: पिताको सम्मान र पितृ-ऋणको दर्शन
कुशे औँसीको सबैभन्दा भावनात्मक र सामाजिक पक्ष ‘बुबाको मुख हेर्ने दिन’ हो। यो केवल एक दिनको उत्सव नभई, यसको पछाडि सनातन धर्मको एक गहिरो दार्शनिक अवधारणा लुकेको छ, जसलाई ‘पितृ-ऋण’ भनिन्छ।
उप-खण्ड ४.१: पितृ-ऋण: एक जन्मजात दायित्व
सनातन हिन्दू दर्शनअनुसार, मनुष्य जन्मनासाथ तीनवटा प्रमुख ऋण लिएर जन्मेको हुन्छ: देव ऋण (देवताहरूप्रतिको ऋण), ऋषि ऋण (गुरु र ऋषिमुनिहरूप्रतिको ऋण), र पितृ-ऋण (मातापिता र पूर्वजहरूप्रतिको ऋण) ।
- पितृ-ऋण को अर्थ हो, हाम्रा मातापिता र पूर्वजहरूले हामीलाई दिएको यो जीवन, शरीर, संस्कार र वंश परम्पराको बदलामा हामीले चुकाउनुपर्ने नैतिक र आध्यात्मिक दायित्व । उनीहरूले हामीलाई जन्म दिए, पालनपोषण गरे र यो संसारमा उभिन योग्य बनाए। यही ऋणबाट उऋण हुनगका लागि सन्तानले आफ्ना जीवित मातापिताको सेवा-सुश्रुषा गर्ने र दिवंगत पितृहरूको श्राद्ध-तर्पण गर्ने विधान शास्त्रमा उल्लेख छ । ‘बुबाको मुख हेर्ने दिन’ यही महान् दार्शनिक अवधारणाको एक सरल र व्यावहारिक अभ्यास हो। यसले धर्मको जटिल सिद्धान्तलाई प्रेम र सम्मानको सामान्य कार्यमा रूपान्तरण गर्दछ, जसले गर्दा यो सबैका लागि पहुँचयोग्य र अर्थपूर्ण बन्छ।
उप-खण्ड ४.२: जीवित पिताको सम्मान: ‘मुख हेर्ने’ परम्परा
यस दिन छोराछोरीहरूले आफ्ना पितालाई देवता समान मानेर पूजा र सम्मान गर्दछन्। उनीहरू पितालाई मनपर्ने खानेकुरा, मिठाई, फलफूल र नयाँ लत्ताकपडाहरू उपहार स्वरूप प्रदान गर्छन् । छोराहरूले पिताको पाउमा निधार राखेर ढोग्छन् भने छोरीहरूले हातले छोएर सम्मान प्रकट गर्छन् र आशीर्वाद लिन्छन् । यो परम्पराले पितालाई परिवारको स्तम्भ, रक्षक र गुरुको रूपमा स्वीकार गर्दछ ।
आधुनिकतासँगै यो पर्व मनाउने तरिकामा पनि केही परिवर्तन आएको छ। काम वा अध्ययनको सिलसिलामा देश-विदेशमा रहेका सन्तानहरूले भौतिक रूपमा उपस्थित हुन नसके पनि फोन, भिडियो कल र अनलाइनमार्फत पैसा वा उपहार पठाएर आफ्ना पिताप्रति सम्मान र प्रेम व्यक्त गर्छन् । यी आधुनिक माध्यमहरूले भौतिक दूरीलाई कम गर्दै भावनात्मक सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाएका छन्।
उप-खण्ड ४.३: पिताको महिमा: शास्त्रका श्लोक र भावनाका कविता
पिताको महत्त्वलाई शास्त्रहरूले उच्च स्थानमा राखेका छन्। केही शक्तिशाली संस्कृत श्लोकहरूले पिताको महिमालाई यसरी वर्णन गर्दछन्:
पिता स्वर्गः पिता धर्मः पिता हि परमं तपः।>पितरि प्रीतिमापन्ने प्रीयन्ते सर्वदेवताः॥ अर्थ: पिता नै स्वर्ग हुन्, पिता नै धर्म हुन्, र पिता नै परम तपस्या हुन्। पिता प्रसन्न हुँदा सम्पूर्ण देवताहरू प्रसन्न हुन्छन् ।
यो श्लोकले पिताको सन्तुष्टिलाई नै सबैभन्दा ठूलो धर्म र ईश्वरको आशीर्वाद प्राप्त गर्ने माध्यम मानेको छ।
जनकश्चोपनेता च यश्च विद्यां प्रयच्छति।>अन्नदाता भयत्राता पञ्चैते पितरः स्मृताः॥ अर्थ: जन्म दिने, उपनयन (व्रतबन्ध) गराइदिने, विद्या प्रदान गर्ने, अन्न दिने (पालनपोषण गर्ने), र भयबाट रक्षा गर्ने—यी पाँच गुण भएका व्यक्ति पिता समान मानिन्छन् ।
यो श्लोकले ‘पिता’ को परिभाषालाई जैविक सम्बन्धभन्दा माथि उठाएर संरक्षकत्व र मार्गदर्शनको भूमिकामा स्थापित गरेको छ। पिताको यही त्याग र समर्पणलाई सम्झँदै चन्द्र गुरुङ आफ्नो कविता ‘माइ फादर्स फेस’ मा लेख्छन्:
“दुःखका हरेक धर्साहरू लुकाएर खुसीका साना पोकाहरू बोकेर फर्कन्छन् घर र आँगनलाई उज्यालो बनाउँदै।”
यी श्लोक र कविताहरूले पिताको भूमिकालाई केवल परिवारको मुखियाको रूपमा मात्र नभई, सन्तानको भविष्य निर्माण गर्ने एक निःस्वार्थ मार्गदर्शकको रूपमा चित्रित गर्दछन्।
खण्ड ५: गोकर्णेश्वर: उत्तरगयाको तीर्थाटन र पौराणिक आख्यान
जसका पिता जीवित छन्, उनीहरूका लागि कुशे औँसी उत्सवको दिन हो। तर जसका पिताले यो संसार छाडिसकेका छन्, उनीहरूका लागि यो दिन स्मरण, श्रद्धा र मुक्तिको कामना गर्ने एक पवित्र अवसर हो। यसका लागि नेपालको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण तीर्थस्थल हो—गोकर्णेश्वर।
उप-खण्ड ५.१: तीर्थको महिमा: उत्तरगयाको पुण्य
काठमाडौंको उत्तर-पूर्वी भागमा, पवित्र बागमती नदीको किनारमा अवस्थित गोकर्णेश्वर महादेवको मन्दिर पितृ-श्राद्धका लागि प्रख्यात छ । धार्मिक मान्यताअनुसार, यस स्थानमा पितृहरूको नाममा श्राद्ध, तर्पण र पिण्डदान गर्दा भारतको ‘गया’ नामक महातीर्थमा श्राद्ध गरे बराबरको पुण्य प्राप्त हुन्छ । यही कारणले गोकर्णेश्वरलाई ‘उत्तरगया’ पनि भनिन्छ । यस दिन यहाँ हजारौं श्रद्धालुहरूको भीड लाग्छ, जो आफ्ना दिवंगत पिताको आत्माको शान्तिका लागि यहाँ आउँछन् ।
उप-खण्ड ५.२: मृगरूपी शिव र गोकर्णेश्वरको स्थापना
गोकर्णेश्वरको उत्पत्तिको कथा भगवान शिवसँग जोडिएको छ। पौराणिक आख्यानअनुसार, एक पटक भगवान शिव मृगको रूप धारण गरी श्लेष्मान्तक वन (हालको पशुपति क्षेत्र) मा घुमिरहनुभएको थियो। देवताहरूले उहाँलाई चिनेर समात्न खोज्दा ब्रह्माले मृगको सिङ समात्नुभयो। तर, सिङ भाँचिएर तीन टुक्रा भयो। तब शिवजीको आज्ञाअनुसार, ब्रह्माले आफ्नो हातमा रहेको सिङको टुक्रालाई यही स्थानमा स्थापना गर्नुभयो, जुन पछि ‘गोकर्णेश्वर महादेव’ को नामले प्रसिद्ध भयो । ‘गोकर्ण’ को शाब्दिक अर्थ ‘गाईको कान’ हुन्छ, र यस नामको पछाडि रावण र आत्मलिंगसँग जोडिएको अर्को कथा पनि छ, जहाँ भगवान गणेशले रावणलाई छलेर आत्मलिंग जमिनमा राख्दा गाईको कान मात्र जमिनमाथि देखिएको थियो ।
उप-खण्ड ५.३: राजा वृषकर्ण र राजकुमार गोकर्णको कथा: पितृ-दिवसको उद्गम
कुशे औँसीको दिन गोकर्णमा श्राद्ध गर्ने परम्पराको पछाडि एउटा मार्मिक र कारणमूलक कथा छ। परापूर्वकालमा, यस क्षेत्रमा राजा वृषकर्ण राज्य गर्थे। उनका छोरा गोकर्णको व्यवहार राम्रो नभएकाले पिता-पुत्रबीच सधैं झगडा भइरहन्थ्यो। पितासँगको नराम्रो सम्बन्धका कारण दिक्क भएर राजकुमार गोकर्णले घर छाडे । पछि, पुत्रवियोगमा राजा वृषकर्णको मृत्यु भयो। उनको अन्तिम संस्कार र काजक्रिया गर्ने कोही नभएकाले उनको आत्मा प्रेत बनेर भौंतारिन थाल्यो।
धेरै वर्षपछि, छोरा गोकर्णले यमपुरीमा आफ्ना पिता प्रेत बनेर कष्ट भोगिरहेको भेटे । आफ्नो गल्तीमा पश्चात्ताप गर्दै उनले पिताको आत्माको मुक्तिका लागि यही गोकर्ण क्षेत्रमा आएर विधिपूर्वक श्राद्ध, तर्पण र पिण्डदान गरे। उनले श्राद्ध गरेको दिन भाद्र कृष्ण औँसी थियो। त्यसै दिनदेखि उनका पिताको आत्माले मुक्ति पायो। यही घटनापछि, भाद्र कृष्ण औँसीको दिन गोकर्णमा पितृ श्राद्ध गर्नाले पितृहरूले मोक्ष प्राप्त गर्छन् भन्ने विश्वास स्थापित भयो र यो दिन पितृ-स्मरणका लागि एक महत्त्वपूर्ण पर्व बन्यो । यो कथाले एउटा सामान्य भौगोलिक स्थानलाई अलौकिक शक्ति भएको तीर्थमा रूपान्तरण गर्यो र हजारौं वर्षदेखि चल्दै आएको तीर्थयात्राको परम्परालाई जीवित राख्यो।
उप-खण्ड ५.४: श्राद्ध विधि: पितृ-स्मरणको प्रक्रिया
श्राद्धको अर्थ हो ‘श्रद्धापूर्वक गरिने कार्य’। यो दिवंगत पितृहरूप्रति सम्मान र कृतज्ञता व्यक्त गर्ने एक वैदिक प्रक्रिया हो। गोकर्णमा गरिने श्राद्धका मुख्य विधिहरूमा निम्न कुराहरू पर्दछन्:
- तर्पण: शुद्ध जल, तिल र कुश हातमा लिएर मन्त्रोच्चारणसहित पितृहरूलाई जल अर्पण गर्नु । यसले पितृहरूको आत्माको तिर्खा मेट्छ भन्ने विश्वास छ।
- पिण्डदान: जौको पिठो, तिल, घिउ र मह मिसाएर बनाइएको गोला (पिण्ड) लाई पितृहरूको प्रतीकको रूपमा अर्पण गर्नु । यसले उनीहरूको भोक मेट्छ र उनीहरूलाई ऊर्जा प्रदान गर्छ भन्ने मान्यता छ।
- सिदादान: श्राद्ध सम्पन्न भएपछि ब्राह्मणलाई चामल, दाल, नुन, तरकारी र दक्षिणा दान गर्नु । यो दान पितृहरूसम्म पुग्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ।
यी विधिहरूले पितृ-ऋण चुकाउने र वंशको निरन्तरता सुनिश्चित गर्ने प्रतीकात्मक कार्य गर्दछन् ।
खण्ड ६: निष्कर्ष: परम्परा, सम्बन्ध र विज्ञानको संगम
कुशे औँसी केवल एक दिनको पर्व नभई, यो नेपाली संस्कृति र सनातन दर्शनको एक जीवन्त सार हो। यसले हामीलाई तीनवटा महत्त्वपूर्ण स्तम्भहरूमा उभ्याउँछ: कुश (प्रकृति र ब्रह्माण्डसँगको हाम्रो सम्बन्ध), पिता (परिवार र वर्तमानसँगको हाम्रो सम्बन्ध), र पितृ (वंश र विगतसँगको हाम्रो सम्बन्ध)। यी तीनै पक्षलाई एकै दिन, एकै सूत्रमा बाँधेर यो पर्वले जीवनको समग्रतालाई उत्सवमय बनाउँछ।
यो पर्व आस्था, कर्तव्य, भावना र तर्कको एक अद्भुत संगम हो। जहाँ कुशको प्रयोगमा लुकेको वैज्ञानिकताले हाम्रो परम्पराको तार्किक पक्षलाई उजागर गर्छ, त्यहीँ ‘पितृ-ऋण’ को दर्शनले हाम्रो कर्तव्यबोधलाई जगाउँछ। पिताप्रतिको प्रेम र सम्मानले हाम्रो भावनात्मक सम्बन्धलाई प्रगाढ बनाउँछ भने गोकर्णेश्वरका पौराणिक कथाहरूले हाम्रो आस्थालाई बलियो बनाउँछन्।
आधुनिकताको दौडमा हामी हाम्रा जराहरूबाट टाढिँदै गएको महसुस गरिरहेका बेला, कुशे औँसी जस्ता पर्वहरूले हामीलाई हाम्रो पहिचान र परम्परासँग पुनः जोड्ने काम गर्छन्। यसले पुस्ताहरूबीचको सम्बन्धको डोरीलाई बलियो बनाउँछ र प्रकृतिप्रति सम्मान गर्न सिकाउँछ। यो पर्वले आधुनिकतालाई पनि आत्मसात् गरेको छ; भिडियो कलबाट ‘मुख हेर्ने’ चलन यसको प्रमाण हो। यसको मूल सन्देश—कृतज्ञता, सम्मान, र निरन्तरता—सार्वभौमिक र कालातीत छ। त्यसैले, कुशे औँसी केवल विगतको अवशेष होइन, बरु वर्तमानलाई अर्थपूर्ण बनाउने र भविष्यलाई मार्गदर्शन गर्ने एक अमूल्य सांस्कृतिक सम्पदा हो, जसलाई हामीले गर्वका साथ जीवित राख्नुपर्छ।
Explore More Services
Download Nepal’s Best Astrology App: meronepal.app
