परिचय
हिन्दू धर्ममा उपवासलाई आत्मशुद्धि र भक्तिको मार्ग मानिन्छ। एकादशी व्रत तिनैमध्ये सबैभन्दा लोकप्रिय र पवित्र व्रतमध्ये एक हो। वर्षमा २४ वटा एकादशी पर्छन्, तर सबै एकादशीमध्ये निर्जला एकादशी व्रतलाई एकादशीको राजा भनिन्छ। यसको विशेषता भनेको यस दिन व्रत गर्नेले जलसमेत ग्रहण नगरी उपवास बस्नु हो।
पौराणिक मान्यता अनुसार, यो व्रत गर्दा वर्षभरका सबै एकादशी बराबरको पुण्य प्राप्त हुन्छ। धार्मिक विश्वास छ कि निर्जला एकादशी पालन गर्ने व्यक्तिको पाप नाश हुन्छ, जीवनमा सुख–शान्ति प्राप्त हुन्छ, र अन्ततः मोक्ष मार्ग खुल्छ।
पौराणिक मान्यता अनुसार, यस व्रत गर्दा वर्षभरका सबै एकादशी बराबरको पुण्य प्राप्त हुन्छ। सानो मेहनत, ठूलो पुरस्कार। र यदि तपाईं यो सब याद गर्न गाह्रो मान्नुहुन्छ भने, चिन्ता नगर्नुहोस्—सबै कुरा Mero Nepal एप मा छ। एप खोल्नुस् र पत्ता लगाउनुस् कि आज व्रत गर्नु उचित छ कि छैन। डाउनलोड लिंक
निर्जला एकादशीको महत्व
धार्मिक दृष्टिले
यो व्रत भगवान् विष्णुको विशेष प्रसाद हो।
पद्मपुराण र ब्रह्मवैवर्त पुराणमा यस व्रतको महिमा विस्तारमा वर्णन गरिएको छ।
भीष्म पितामहले युधिष्ठिरलाई यस व्रतलाई सबैभन्दा फलदायी भनेका थिए।
आध्यात्मिक दृष्टिले
आत्मशुद्धि र मनको अनुशासन बढाउँछ।
इच्छाशक्ति र संयममा बल पुर्याउँछ।
भक्तलाई विष्णुभक्तिमा गहिरो लगाव दिलाउँछ।
सामाजिक दृष्टिले
यस दिन जलदान, अन्नदान, र सेवाकार्य गर्ने परम्परा छ।
समाजमा सहयोग, दया र उदारताको भावना फैलिन्छ।
व्यक्तिगत लाभ
रोगव्याधि निवारण हुने विश्वास।
निरोगी जीवन, दीर्घायु र मानसिक शान्ति।
आर्थिक समृद्धि र पारिवारिक सुख।
निर्जला एकादशी व्रत विधि
अघिल्लो दिन (दशमी)
साँझमा सात्त्विक भोजन ग्रहण गर्नुपर्छ।
ब्रह्मचर्य र संयममा रहनुपर्छ।
मानसिक, शारीरिक र घरको शुद्धतामा ध्यान दिनुपर्छ।
व्रतको दिन (एकादशी)
बिहान सूर्योदय अघि स्नान गर्ने र पवित्र वस्त्र धारण गर्ने।
भगवान् विष्णुको पूजा गर्ने। तुलसी पत्र, धूप, दीप, पुष्प, फल अर्पण गर्ने।
दिनभर कुनै अन्न वा जल ग्रहण नगरी व्रत बस्ने।
धार्मिक ग्रन्थ वाचन, मन्त्रजप, भजन–कीर्तन वा ध्यानमा समय बिताउने।
असत्य बोल्ने, क्रोध गर्ने वा अपवित्र कार्यबाट टाढा रहने।
व्रत समापन (द्वादशी दिन)
बिहान स्नान गरी विष्णुपूजा गर्ने।
ब्राह्मणलाई अन्न, जल, फलफूल, छाता, वस्त्र र दक्षिणा दान गर्ने।
त्यसपछि सात्त्विक भोजन ग्रहण गरेर व्रत तोड्ने।
निर्जला एकादशीको कथा
पौराणिक कथा अनुसार, युधिष्ठिरले भीष्म पितामहसँग सोधे: “हे पितामह, मलाई यस्तो व्रत बताइदिनुहोस् जसले सबै एकादशी बराबरको पुण्य फल दिन्छ।”
त्यसमा भीष्मले भने: “हे धर्मराज, निर्जला एकादशी व्रत सबै एकादशी व्रतमध्ये सर्वोच्च हो। यस दिन जलसमेत ग्रहण नगरी व्रत गर्नेले वर्षभरका सबै एकादशी बराबरको फल पाउँछ र अन्ततः विष्णुधाम पुग्छ।”
यो कथाले स्पष्ट देखाउँछ कि निर्जला एकादशी व्रत केवल उपवास मात्र नभई मोक्षको द्वार पनि हो।
पौराणिक सन्दर्भ
पद्मपुराण: निर्जला एकादशीले पाप नाश गरी विष्णुलोकमा स्थान दिलाउने भनिएको छ।
ब्रह्मवैवर्त पुराण: यस व्रतले अघिल्ला जन्मका पाप समेत नष्ट गर्ने उल्लेख छ।
हरिवंश पुराण: यो दिनको पूजा र दानले अक्षय पुण्य प्राप्त हुने भनिएको छ।
सांस्कृतिक र सामाजिक महत्व
नेपाल, भारत तथा अन्य हिन्दू समुदायमा निर्जला एकादशी विशेष श्रद्धा र भक्तिसहित मनाइन्छ।
भक्तजनले बिहानै नदी वा तीर्थमा स्नान गर्छन्।
कतिपय ठाउँमा जलदान वा ‘पानी पियाउने’ कार्यक्रम आयोजना हुन्छ।
घरघरमा विष्णुपूजा, भजन–कीर्तन र कथा वाचन हुन्छ।
सामाजिक रूपमा दान, सेवाकार्य र सामूहिक आराधनाको वातावरण बनाइन्छ।
निर्जला एकादशी व्रतका लाभहरू
धार्मिक लाभ: पाप नाश, पुण्य प्राप्ति, विष्णुभक्ति वृद्धी।
आध्यात्मिक लाभ: आत्मशुद्धि, मन–संयम, ध्यान र साधनामा प्रगति।
सामाजिक लाभ: दान र सहयोग संस्कार बलियो हुन्छ।
स्वास्थ्य लाभ (आधुनिक दृष्टि):
उपवासले शरीरलाई डिटक्स गर्छ।
पाचन प्रणालीलाई आराम दिन्छ।
मानसिक स्पष्टता र अनुशासनमा सुधार ल्याउँछ।
सामान्य प्रश्नोत्तर (FAQs)
१. निर्जला एकादशी किन एकादशीको राजा भनिन्छ?
किनभने यस व्रतले वर्षभरका सबै एकादशी बराबरको पुण्य दिन्छ र यसको कठिनता अन्य सबैभन्दा बढी हुन्छ।
२. निर्जला एकादशीमा जल खान मिल्छ?
परम्पराअनुसार जलसमेत ग्रहण नगरी उपवास बसिन्छ। तर स्वास्थ्य अवस्था अनुसार केही भक्तले जल ग्रहण गर्ने चलन पनि छ।
३. निर्जला एकादशी कहिले हुन्छ?
यो व्रत प्रत्येक वर्ष ज्येष्ठ महिनाको शुक्लपक्षको एकादशी तिथिमा पर्छ।
४. निर्जला एकादशी व्रत कसरी सुरु गर्ने?
अघिल्लो दिन सात्त्विक भोजन गरेर शुद्ध रहनु, व्रतको दिन स्नान गरी भगवान् विष्णुको पूजा गर्नु र दिनभर अन्न–जल वर्जन गर्नु।
५. निर्जला एकादशीमा के दान गर्ने राम्रो हुन्छ?
जल, अन्न, फलफूल, छाता, वस्त्र र दक्षिणा दान विशेष फलदायी मानिन्छ।
निष्कर्ष
निर्जला एकादशी व्रत हिन्दू धर्ममा सबैभन्दा पवित्र, कठिन र फलदायी व्रतमध्ये एक हो। यसको धार्मिक, सामाजिक र स्वास्थ्य लाभले यसलाई विशिष्ट बनाएको छ। जलसमेत ग्रहण नगरी व्रत बस्ने कठिन अभ्यास भए पनि यसको पुण्य अमूल्य हुन्छ।
भक्तजनका लागि यो व्रत आत्मशुद्धि, अनुशासन, भक्तिको अभ्यास र मोक्षको मार्ग हो। यसकारण यो व्रतलाई एकादशीहरूको राजा मानिन्छ।
Mero Nepal एप
यदि तपाईंलाई व्रतको मिति, विधि, कथा, लाभ वा पूजा विधि सजिलै जान्न मन छ भने Mero Nepal एप तपाईंको जीवन सजिलो बनाउँछ। अब तपाईंले “आज व्रत गर्नु पर्छ कि छैन?” भनेर टाउको दुखाउनै पर्दैन। एप खोल्नुहोस्, हरेक पर्व, व्रत र पूजा विधि सजिलै हेर्नुहोस् र पुण्य कमाउन तयार हुनुहोस्।
