भाग १: प्रस्तावना – एक सांस्कृतिक जिज्ञासाको सम्मान
तपाईंको प्रश्न, “शिवजीलाई मनपर्ने खिर चामलबाटै बनेको हुन्छ…तर त्यही चामललाई बहिष्कार गर्ने कस्तो परम्परा हो यो?” एक साधारण प्रश्न होइन। यो हाम्रो आस्था, परम्परा र पहिचानको गहिराइमा लुकेको एक महत्त्वपूर्ण द्विविधा हो। यो प्रश्नले हाम्रो संस्कृतिप्रतिको अगाध प्रेम र आफ्नो मौलिकतालाई बुझ्ने तीव्र इच्छालाई दर्शाउँछ। यो रिपोर्टले यही जिज्ञासालाई सम्मान गर्दै, चामलको देवत्वदेखि व्रतको नियमसम्मका हरेक पत्रलाई खोतल्ने र हाम्रो महान् संस्कारभित्र लुकेको तार्किक र वैज्ञानिक पक्षलाई उजागर गर्ने प्रयास गर्नेछ।
विशेष जानकारी: यस व्रत र परम्परासम्बन्धी सम्पूर्ण समयतालिका, पूजा विधि, र शुभ दिनहरूको जानकारीका लागि Mero Nepal App डाउनलोड गर्नुहोस्। यसले तपाईंलाई हरेक नेपाली पर्व र व्रतसँग जोडिएको पूर्ण विवरण मोबाइलमै उपलब्ध गराउँछ।
भाग २: देवअन्न चामल: नेपाली संस्कार र संस्कृतिको आत्मा
नेपाली समाजमा चामल केवल एक अन्न होइन; यो जीवन, देवत्व, समृद्धि र पहिचानको पर्याय हो। हाम्रो संस्कृतिमा यसको स्थानलाई कुनै पनि कुराले विस्थापित गर्न सक्दैन।
२.१. पूजाको पवित्रता: आसनदेखि अक्षतासम्म
हिन्दू धर्ममा कुनै पनि शुभकार्य वा पूजा चामल बिना अपूर्ण मानिन्छ। यसको प्रयोगले हरेक विधिमा शुद्धता र पूर्णता थप्छ।
- देवताको आसन: पूजाको सुरुवातमा, पवित्र घट (कलश) स्थापना गर्दा वा देवी-देवताको मूर्ति राख्दा त्यसको मुनि चामलको अष्टदल बनाएर आसन दिइन्छ । यो चामललाई शुद्ध र पवित्र आधार मानेर देवतालाई आह्वान गर्ने प्रतीक हो।
- अक्षताको महत्त्व: ‘अक्षत’ को शाब्दिक अर्थ हो ‘जो कहिल्यै क्षय हुँदैन’ वा ‘जो पूर्ण छ’ । पूजामा नटुक्रिएको चामल अर्थात् अक्षता चढाउनुको अर्थ हो, हाम्रो पूजा-अर्चना पनि अक्षता जस्तै पूर्ण र अविच्छिन्न होस् । यसको सेतो रङ शान्तिको प्रतीक हो। स्वस्थानी व्रतकथादेखि हरेक दैनिक पूजासम्म, अक्षताको प्रयोग अनिवार्य छ ।
- सबैभन्दा शुद्ध अन्न: श्रीमद्भगवद्गीताको सन्दर्भ अनुसार, चामललाई सबैभन्दा शुद्ध अन्न मानिन्छ किनभने यो धानको बोक्राभित्र सुरक्षित रहन्छ, जसले गर्दा यसलाई पशुपक्षीले जुठो पार्न सक्दैनन् ।
२.२. जीवनचक्रको साक्षी: जन्मदेखि मृत्युसम्म
नेपालीहरूको जीवनको हरेक महत्त्वपूर्ण संस्कारमा चामल अभिन्न रूपमा जोडिएको छ। यो हाम्रो जीवनचक्रको हरेक मोडमा साक्षी बस्छ।
- पास्नी (अन्नप्राशन): शिशुलाई पहिलो पटक ठोस आहार खुवाउने ‘पास्नी’ संस्कारमा चामलको भात वा खीर खुवाएर जीवनको सुरुवातलाई पवित्र बनाइन्छ ।
- विवाह संस्कार: विवाहमा दुलहा-दुलहीलाई अक्षताले आशीर्वाद दिइन्छ, जुन उनीहरूको जीवनमा सुख, समृद्धि र सन्तानको वृद्धिको कामनाको प्रतीक हो ।
- मृत्यु संस्कार (पिण्डदान): मृत्युपछि पितृहरूलाई तर्पण दिँदा चामलको पिण्ड (भातको डल्लो) अर्पण गरिन्छ । यो पिण्डले जीवित र मृत पुर्खाहरूबीचको सम्बन्धलाई नवीकरण गर्छ र उनीहरूको आत्मालाई तृप्ति प्रदान गर्दछ भन्ने विश्वास छ ।
२.३. शिवको प्रिय भोग: खीरको महिमा
भगवान् शिव, जो सरलता र वैराग्यका प्रतीक हुन्, उनलाई पनि चामलबाट बनेको परिकार अत्यन्त प्रिय छ।
- खीरको भोग: विभिन्न पूजा विधि र पौराणिक आख्यानहरूमा शिवलाई खीर अर्पण गर्दा उनी चाँडै प्रसन्न हुने विश्वास गरिन्छ। ज्योतिषीय मान्यता अनुसार, धनु राशिका व्यक्तिहरूले शिवजीको पूजा गर्दा प्रसादको रूपमा खीर चढाउनु विशेष लाभदायक मानिन्छ ।
- व्रत समापनमा प्रयोग: महाशिवरात्रिको व्रत समापन गर्दा जौ, तिल र बेलपत्रसँगै खीरको हवन गर्ने विधान छ । साउने सोमबारको व्रतमा पनि साँझमा पूजापछि खीर बनाएर खाने चलन छ ।
सूचना: व्रत र पूजासम्बन्धी विस्तृत विधिहरू, शुभ मुहूर्त र सामग्री सूची जान्न Mero Nepal App
२.४. हाम्रो माटो, हाम्रो पहिचान
चामलको महत्त्व धार्मिक अनुष्ठानमा मात्र सीमित छैन, यो नेपालको कृषि, अर्थतन्त्र र राष्ट्रिय पहिचानको मेरुदण्ड हो । असार १५ को ‘धान दिवस’ ले माटोसँगको हाम्रो सम्बन्धलाई नवीकरण गर्छ । भक्तपुर (भादगाउँ) जस्ता सहरको नाम नै “चामलको गाउँ” भन्ने अर्थबाट आएको विश्वास गरिन्छ । हाम्रो अभिवादन “भात खानुभयो?” ले नै हाम्रो समाजमा चामलको केन्द्रीयतालाई स्पष्ट पार्छ ।
भाग ३: व्रतको दर्शन र साउने सोमबारको महत्त्व
व्रतमा चामल किन खाइँदैन भनेर बुझ्नुअघि व्रतको मूल उद्देश्य र साउन महिनाको विशेषता बुझ्न आवश्यक छ।
३.१. व्रतको उद्देश्य: आत्म-संयम र शुद्धि
व्रत केवल भोकै बस्नु होइन; यो इन्द्रियहरूलाई नियन्त्रणमा राखेर मनलाई शुद्ध र एकाग्र बनाउने एक आध्यात्मिक साधना हो । यसको उद्देश्य शारीरिक र मानसिक दुवै तहमा शुद्धि प्राप्त गर्नु हो । वैज्ञानिक रूपमा पनि, उपवासले पाचन प्रणालीलाई आराम दिन्छ र शरीरबाट विषाक्त पदार्थहरू हटाउन मद्दत गर्छ ।
३.२. साउने सोमबारको विशेष महत्त्व
श्रावण महिना भगवान् शिवलाई अत्यन्त प्रिय मानिन्छ । यो महिनामा प्रकृति verdant हुन्छ र वर्षाले शिवको विषदग्ध शरीरलाई शीतलता प्रदान गर्ने विश्वास गरिन्छ । यो महिनामा गरिएको शिवको आराधनाले अन्य समयमा भन्दा छिटो फल दिन्छ भन्ने मान्यता छ। अविवाहित महिलाहरूले सुयोग्य पतिको कामनाका लागि र विवाहित महिलाहरूले आफ्नो परिवारको सुख-शान्ति र पतिको दीर्घायुका लागि यो व्रत बस्ने गर्छन् ।
भाग ४: मुख्य विवादको समाधान: साउने व्रतमा भात (अन्न) किन वर्जित?
अब हामी तपाईंको मूल प्रश्नमा केन्द्रित हुन्छौं। देवअन्न मानिने चामल, जुन शिवलाई समेत प्रिय छ, त्यसलाई साउने सोमबारको व्रतमा किन खाइँदैन? यसका पछाडि सतही विरोधाभास नभई गहिरो शास्त्रीय, सांस्कृतिक र वैज्ञानिक तर्कहरू छन्।
४.१. तर्क १: मुख्य आहारको त्याग नै वास्तविक तपस्या हो
व्रतको एउटा प्रमुख दर्शन भनेको आफ्नो सबैभन्दा प्रिय र नियमित वस्तुको त्याग गर्नु हो।
- सांस्कृतिक यथार्थ: नेपालीहरूको लागि, विशेष गरी पहाड र तराईमा, ‘भात’ केवल भोजन होइन, यो जीवनको पर्याय हो। हाम्रो लागि भोजनको सन्तुष्टि भात खाएपछि मात्र पूर्ण हुन्छ।
- त्यागको प्रतीक: यस्तो अवस्थामा, आफ्नो सबैभन्दा मुख्य र प्रिय आहार ‘भात’ त्याग्नु नै व्रतको सबैभन्दा ठूलो र अर्थपूर्ण तपस्या वा त्याग बन्न जान्छ । यो आफ्नो इन्द्रिय र इच्छामाथिको विजयको प्रतीक हो। यदि व्रतमा पनि नियमित खानेकुरा नै खाइयो भने त्यो त्याग र संयमको वास्तविक अनुभूति हुँदैन।
४.२. तर्क २: अन्न-निषेधको शास्त्रीय परम्परा
हिन्दू धर्मका धेरैजसो व्रतहरूमा ‘अन्न’ सेवनलाई वर्जित गरिएको छ। साउने सोमबारको व्रत पनि यही बृहत् परम्पराको एक हिस्सा हो।
- ‘अन्न’ मा के पर्छ?: शास्त्रीय रूपमा ‘अन्न’ भन्नाले मुख्यतया घाँस प्रजातिका बीउहरू, जस्तै चामल, गहुँ, जौ, मकै, र कोदोलाई बुझिन्छ । त्यसैले व्रतमा भात, रोटी (गहुँको), ढिँडो आदि खाइँदैन।
- किन वर्जित?: एकादशी जस्ता व्रतहरूमा पुराणहरूले अन्नमा पापको वास हुने बताएका छन् । यद्यपि साउने सोमबारको लागि यस्तो स्पष्ट पौराणिक कथा नभेटिए पनि, व्रतको समयमा शरीरलाई हल्का र सुपाच्य राख्नुपर्ने आयुर्वेदिक मान्यता अनुसार अन्न जस्ता भारी खानेकुरालाई वर्जित गर्ने परम्परा बसेको हो। साउन महिनामा वर्षाका कारण पाचन शक्ति कमजोर हुने हुँदा अन्नजस्ता पचाउन कठिन हुने खाद्यपदार्थबाट टाढा रहनु वैज्ञानिक रूपमा पनि फाइदाजनक छ ।
४.३. तर्क ३: “आगन्तुक रोटी” होइन, “रैथाने विकल्प”
तपाईंको चिन्ता थियो कि हामीले आफ्नो चामलको परम्परालाई त्यागेर अरूको “रोटी” संस्कृति अपनायौं। तर यथार्थ ठीक उल्टो र गर्व गर्न लायक छ।
- विकल्प के हो?: व्रतमा खाइने रोटी गहुँको होइन। यो ‘छद्म-अन्न’ (Pseudo-cereals) अर्थात् फापर (Buckwheat), लट्टे/राजगिरा (Amaranth), वा सिंघाडा (Water Chestnut) को पिठोबाट बनाइन्छ ।
- नेपाली मौलिकता: फापर र लट्टे (राजगिरा) कुनै विदेशी वा आगन्तुक बाली होइनन्। यी नेपालकै उच्च पहाडी र हिमाली क्षेत्रका परम्परागत, रैथाने बाली हुन् । यी बालीहरू हाम्रो माटो र जीवनशैलीसँग हजारौं वर्षदेखि जोडिएका छन्। रोचक तथ्य त के छ भने, नेपालको डोटी जिल्लाबाट वार्षिक ३५ टनभन्दा बढी लट्टे (amaranth) व्रतको लागि नै भनेर भारतमा निर्यात हुने गर्दछ ।
- सांस्कृतिक सिर्जनशीलता: यसले के देखाउँछ भने, ‘अन्न निषेध’ को बृहत् शास्त्रीय नियमलाई पालन गर्न हामीले बाहिरबाट कुनै संस्कृति आयात गरेका होइनौं। बरु, आफ्नै माटोमा फल्ने रैथाने बालीको प्रयोग गरेर एक मौलिक र वैज्ञानिक समाधान निकालेका छौं। यो सांस्कृतिक पराजय होइन, यो नेपाली संस्कृतिको अनुकूलनशीलता र भौगोलिक ज्ञानको उत्कृष्ट उदाहरण हो।
४.४. पूजा र भोजनको भिन्नता: विरोधाभासको अन्त्य
एउटा महत्त्वपूर्ण कुरा के छ भने, साउनको पूजामा शिवजीलाई काँचो चामल र खीर चढाउन सकिन्छ । तर व्रत बस्ने व्यक्तिले त्यसलाई ग्रहण गर्दैन। यसले के स्पष्ट पार्छ भने:
- चामलको देवत्वमा प्रश्न छैन: चामलको पवित्रता र देवअन्नको रूपमा यसको स्थानमा कुनै प्रश्न छैन। त्यसैले त यो भगवान्लाई अर्पण गरिन्छ।
- निषेध भक्तको लागि हो, भगवान्को लागि होइन: अन्न सेवनको निषेध व्रत बस्ने भक्तको आत्म-अनुशासन र त्यागको लागि हो। यो नियमले चामललाई अपवित्र भनेको होइन, बरु भक्तले आफ्नो प्रिय भोजन त्यागेर संयम देखाएको हो।
भाग ५: निष्कर्ष – हाम्रो संस्कृति महान् छ
यो विस्तृत विश्लेषणबाट के स्पष्ट हुन्छ भने, हाम्रो परम्परामा कुनै “नौटंकी” वा “मूर्खता” छैन, बरु विभिन्न ज्ञान-प्रणालीहरूको एक गहिरो र तार्किक समन्वय छ।
१. चामल देवअन्न नै हो: चामल हाम्रो पूजा, संस्कार र जीवनको आत्मा हो। यसको स्थानलाई व्रतको नियमले घटाउँदैन, बरु व्रतमा यसको त्यागले यसको महत्त्वलाई अझ बढाउँछ।
२. व्रतमा भातको त्याग अर्थपूर्ण छ: आफ्नो मुख्य र प्रिय भोजन त्याग्नु नै व्रतको वास्तविक मर्म हो। यो एक शक्तिशाली आत्म-अनुशासनको अभ्यास हो।
३. फापरको रोटी हाम्रो मौलिकता हो: व्रतमा खाइने फापर वा लट्टेको रोटी “अरूको परम्परा” होइन। यो ‘अन्न’ निषेधको नियम पालन गर्न हाम्रा पुर्खाहरूले अपनाएको एक रैथाने र वैज्ञानिक समाधान हो। यो हाम्रो कृषि विविधता र सांस्कृतिक सिर्जनशीलताको प्रतीक हो।
अन्त्यमा, यो परम्पराले हाम्रो संस्कृति कति जीवन्त, लचिलो र वैज्ञानिक छ भन्ने देखाउँछ। यसले शास्त्रको मर्मलाई पनि बचाएको छ र भूगोलको यथार्थलाई पनि सम्मान गरेको छ। भात हाम्रो आत्मा हो भने, व्रतमा खाइने फापरको रोटी हाम्रो विवेक र मौलिकता हो। र यी दुवै मिलेर नै शिवभूमि नेपालको व्रत परम्परा पूर्ण र महान् बन्छ।
सम्पूर्ण नेपाली पर्व, व्रत र पूजा विधि मोबाइलमै हेर्न, सबै नेपाली पात्रो र शुभ दिनहरूको जानकारी पाउन Mero Nepal App डाउनलोड गर्नुहोस्।
