भगवान् शिवको पूजा सोमबार नै किन? पौराणिक आधार, महिमा र फल

सनातन हिन्दू परम्परामा भगवान् शिवलाई महादेव, अर्थात् देवहरूका पनि देवका रूपमा विशिष्ट स्थान प्राप्त छ। उहाँ त्रिदेवअन्तर्गत संहारकर्ता तथा रूपान्तरणकर्ता हुनुहुन्छ, साथै परम तपस्वी र आशुतोष अर्थात् शीघ्र प्रसन्न हुने देवताका रूपमा पनि पूजित हुनुहुन्छ । भगवान् शिवका अनेक रूप छन्, कतै उहाँ भयंकर भैरव स्वरूपमा प्रकट हुनुहुन्छ भने कतै परम दयालु भोलेनाथका रूपमा भक्तहरूको कल्याण गर्नुहुन्छ। शिवको आराधना प्रतिदिन गरिए तापनि सोमवारको दिन उहाँको पूजा-आराधनाका लागि विशेष रूपले महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । यो दिन शैव परम्परामा भगवान् शिवको कृपा प्राप्तिका लागि सर्वाधिक शुभ र फलदायी मानिएको छ। यो लेख भगवान् शिवको पूजाका लागि सोमवार नै किन विशेष मानियो भन्ने विषयमा गहन अन्वेषण गर्ने प्रयास हो। यसमा सोमवार शब्दको व्युत्पत्ति, पौराणिक आख्यान, ज्योतिषीय सम्बन्ध, आध्यात्मिक दर्शन, पूजाबाट प्राप्त हुने फल, पूजाविधि एवं नेपाली सांस्कृतिक परिप्रेक्ष्यमा यसको महत्त्वजस्ता विविध पक्षहरूलाई समेटिनेछ। हिन्दू धर्मावलम्बीहरूले सोमवार शिवपूजा व्यापक रूपमा गर्ने गरेको पाइन्छ, जसले यस परम्पराको प्राचीनता र गहिरो शास्त्रीय आधारतर्फ सङ्केत गर्दछ। विभिन्न पुराण, धर्मग्रन्थ र आध्यात्मिक व्याख्यानहरूले सोमवारको शिवपूजाको महत्त्वलाई पुष्टि गरेका छन् । यो प्रचलन नेपालमा पनि अत्यन्त लोकप्रिय छ, विशेषगरी “साउने सोमबार” जस्ता पर्वहरूले यसको सांस्कृतिक महत्त्वलाई उजागर गर्दछन् । यस लेखले यी सबै पक्षहरूको विस्तृत विवेचना प्रस्तुत गर्नेछ।

सोमवारको उत्पत्ति: सोमबार र शिव सम्बन्धको रहस्योद्घाटन

A. शब्द-व्युत्पत्तिको नालीबेली

सोमवार शब्दको संरचना र ध्वनिमा नै यस दिनको शिवसँगको सम्बन्ध अन्तर्निहित छ।

• “सोमवार” – “सोम” (चन्द्रमा) को दिन: “सोमवार” शब्द संस्कृतको “सोम” र “वार” शब्द मिलेर बनेको छ। “सोम” चन्द्रमाको एक प्रमुख नाम हो भने “वार” को अर्थ दिन हुन्छ । यसर्थ, सोमवार स्पष्ट रूपमा चन्द्रमाको दिन हो। भगवान् शिवले चन्द्रमालाई आफ्नो शिरमा धारण गर्नुभएकोले यो दिन स्वाभाविक रूपमा उहाँसँग सम्बन्धित हुन पुग्छ।
• “सोमवार” मा पवित्र ध्वनि “ॐ” (ओम): “सोमवार” शब्दको उच्चारण गर्दा सूक्ष्म रूपमा “ॐ” ध्वनिको आभास हुन्छ भन्ने मान्यता पनि छ । भगवान् शिवलाई “ओंकार स्वरूप” अर्थात् ॐकारको मूर्तरूप मानिन्छ। यो ध्वनिगत समानताले पनि सोमवारलाई शिवपूजाका लागि थप पवित्र बनाउँछ, जसले यस दिनलाई केवल शिवले धारण गर्नुभएको चन्द्रमासँग मात्र नभई उहाँको ब्रह्माण्डीय ध्वनिको सारतत्त्वसँग पनि जोड्दछ।

B. भगवान् शिव र चन्द्रमा: चन्द्रशेखर, सोमनाथ, सोमेश्वर

भगवान् शिव र चन्द्रमाको सम्बन्ध अत्यन्त गहिरो र पौराणिक कथाहरूमा आधारित छ, जसले गर्दा सोमवारको शिवपूजाको महत्त्व अझ बढेको छ।

• चन्द्रदेव र दक्षको श्रापको पौराणिक कथा: पौराणिक आख्यानअनुसार, प्रजापति दक्षका २७ कन्याहरू (जो नक्षत्रका प्रतीक हुन्) सँग चन्द्रमाको विवाह भएको थियो। तर चन्द्रमाले रोहिणीप्रति मात्र अधिक स्नेह देखाउँदा अन्य उपेक्षित भए । यसबाट क्रोधित दक्षले चन्द्रमालाई क्षय हुने श्राप दिए, जसका कारण चन्द्रमाको तेज घट्दै गयो र पृथ्वीमा चन्द्रमाको प्रकाशमा निर्भर रहने औषधिजन्य वनस्पतिहरू ओइलाउन थाले, जसले गर्दा संसारमा कष्ट उत्पन्न भयो ।
• चन्द्रमाको तपस्या, शिवको कृपा र शिवको जटामा चन्द्रमा (चन्द्रशेखर): ब्रह्माको सल्लाहअनुसार चन्द्रदेवले भगवान् शिवको शरण लिए र प्रभास क्षेत्र (हालको सोमनाथ) मा शिवलिङ्ग स्थापना गरी ६ महिनासम्म कठोर तपस्या गरे । उनको भक्तिबाट प्रसन्न भई शिवजी प्रकट हुनुभयो। दक्षको श्रापलाई पूर्ण रूपमा निष्क्रिय गर्न नसकिए तापनि शिवजीले एउटा समाधान दिनुभयो – चन्द्रमा कृष्णपक्षमा क्षीण हुँदै जाने र शुक्लपक्षमा पुनः वृद्धि हुँदै जाने । यो चक्रले समय र जीवनको लयलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ। चन्द्रमालाई संरक्षण र कृपा प्रदान गर्दै शिवजीले अर्धचन्द्रलाई आफ्नो जटामा धारण गर्नुभयो, जसका कारण उहाँ चन्द्रशेखर (शिरमा चन्द्रमा धारण गर्ने) नामले प्रसिद्ध हुनुभयो । यो घटनाले शिवको समय, भावना र मनमाथिको नियन्त्रणलाई दर्शाउँछ, किनकि चन्द्रमाले यी सबै पक्षलाई प्रभावित पार्दछ ।
• सोमनाथको स्थापना र अर्थ – “चन्द्रमाको रक्षक/स्वामी”: चन्द्रदेवले प्रभास क्षेत्रमा जुन शिवलिङ्गको पूजा गरेका थिए, त्यही शिवलिङ्ग प्रथम ज्योतिर्लिङ्गका रूपमा सोमनाथ (“चन्द्रमाको रक्षक” वा “सोम/चन्द्रमाको स्वामी”) नामले प्रसिद्ध भयो । यसले शिवको प्रमुख तीर्थस्थल र चन्द्रदेवको उहाँप्रतिको भक्तिको प्रत्यक्ष र शक्तिशाली सम्बन्ध स्थापित गर्दछ। “सोमेश्वर” शब्द पनि शिवका लागि प्रयोग हुन्छ, जसको अर्थ हुन्छ “सोम (चन्द्रमा) का ईश्वर” अर्थात् जसलाई सोमनाथ (चन्द्रमा) ले पनि आफ्नो भगवान माने ।
• शिव सोमेश्वरको रूपमा – चन्द्र ऊर्जा र मनका नियन्त्रक: शिवको सोमेश्वर स्वरूपले चन्द्रमाको चक्र, प्राकृतिक लय र मनको भावनात्मक उतारचढावमाथिको उहाँको नियन्त्रणलाई जोड दिन्छ । सोमेश्वरको पूजा विशेषतः मानसिक शान्ति, भावनात्मक सन्तुलन र तनावबाट मुक्तिका लागि गरिन्छ, किनकि हिन्दू ज्योतिष र परम्परामा चन्द्रमालाई मनको कारक मानिन्छ ।

“सोम” शब्दको अर्थ केवल चन्द्रमा मात्र नभई वैदिक परम्परामा एक पवित्र यज्ञीय पेय पदार्थ पनि हो, जुन अमरत्व, पोषण र दिव्य आनन्दसँग सम्बन्धित छ । शिवलाई सोमेश्वर भन्नुको अर्थ उहाँ भौतिक चन्द्रमा र त्यसको चक्रको नियन्त्रक हुनुका साथै दिव्य, जीवनदायी र आनन्दमय सोम तत्वका पनि स्वामी हुनुहुन्छ भन्ने बुझिन्छ। शिवले अर्धचन्द्र धारण गर्नु र सोमेश्वर स्वरूपमा कतिपय चित्रणमा सोम-रसको पात्र लिनुले यो दोहोरो सम्बन्धलाई पुष्टि गर्छ । तसर्थ, “सोमवार” शिवको पूजा गर्नाले चन्द्रमासँग सम्बन्धित मानसिक र भावनात्मक ऊर्जाको सन्तुलन प्राप्त हुनुका साथै वैदिक सोमरससँग जोडिएको आध्यात्मिक पोषण, दीर्घायु र दिव्य आनन्दको पनि आकांक्षा गरिन्छ। यसले सोमवारको चयनलाई शिवको शिरमा चन्द्रमाको भौतिक उपस्थितिसँग मात्र सीमित नराखेर गहिरो आध्यात्मिक आयाम प्रदान गर्दछ।

चन्द्रशेखर, सोमनाथ र सोमेश्वर जस्ता शिवका नामहरू केवल उपनाम मात्र नभई विशिष्ट पौराणिक घटना र दार्शनिक अवधारणाहरूमा आधारित छन्। दक्षको श्रापबाट पीडित चन्द्रमाले शिवको आराधना गरेपछि शिवले चन्द्रमालाई धारण गर्नुभयो (चन्द्रशेखर), त्यो पूजास्थल सोमनाथ बन्यो र शिव चन्द्र प्रभावका नियन्त्रक सोमेश्वरका रूपमा चिनिनुभयो । यी नामहरू चन्द्रमासँग सम्बन्धित शिवको शक्ति र करुणाका विशेष घटनाहरूको स्मरण गराउने कथात्मक आधार हुन्। यी नाम र कथाहरूको ज्ञानले भक्तको पूजाप्रतिको सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाउँछ, किनकि उनीहरूले ती घटनाहरूलाई स्मरण गर्छन् जसले शिवको चन्द्र सम्बन्ध र फलस्वरूप सोमवारको महत्त्व स्थापित गरेको थियो।

C. सोमबार पूजालाई बल पुर्याउने पौराणिक कथाहरू

• चन्द्रदेवद्वारा सोमवार विशेष शिवपूजा: चन्द्रदेवले आफ्नो रोग/श्रापबाट मुक्ति पाउन र आफ्नो सौन्दर्य/तेज पुनः प्राप्त गर्न विशेष रूपमा सोमवारकै दिन शिवजीको पूजा र जलाभिषेक गरेका थिए भन्ने मान्यता छ । यसै घटनाले गर्दा समस्याहरूबाट पार पाउन र सुस्वास्थ्यका लागि सोमवार शिवपूजा गर्ने परम्परा स्थापित भयो।
• समुद्रमन्थन र श्रावण सोमवार: समुद्रमन्थनका क्रममा ब्रह्माण्डलाई बचाउन भगवान् शिवले हलाहल विष पान गर्नुभयो, जसले गर्दा उहाँको कण्ठ नीलो भयो र उहाँ नीलकण्ठ कहलाउनुभयो । विषपानको घटना कुनै निश्चित सोमवार भएको नभए तापनि विषको जलन शान्त पार्न देवता र भक्तहरूले चढाएको जल (विशेषतः गंगाजल) श्रावण महिना र विशेषगरी श्रावण सोमवारसँग जोडिएको छ । शिवको यो करुणा र त्यागको स्मरण गर्दै यी सोमवारहरूमा गहन भक्तिभावले पूजा गरिन्छ।
• देवी पार्वतीको तपस्या (षोडश सोमवार व्रत): देवी पार्वतीले भगवान् शिवलाई पतिको रूपमा प्राप्त गर्न अत्यन्त कठोर तपस्या गर्दै “षोडश सोमवार व्रत” (१६ सोमवारको व्रत) बसेको लोकप्रिय मान्यता छ । यो कथा विशेषगरी अविवाहित कन्याहरूलाई सुयोग्य वर प्राप्तिका लागि र विवाहित महिलाहरूलाई दाम्पत्य सुख एवं परिवारको कल्याणका लागि प्रेरणाको स्रोत बनेको छ।

D. ब्रह्माण्डीय तादात्म्य र आध्यात्मिक विज्ञान

आध्यात्मिक गुरु सद्गुरुका अनुसार, सोमवार गरिने शिवपूजाले आध्यात्मिक ऊर्जालाई ब्रह्माण्डीय र चन्द्र प्रभावसँग एकाकार गराउँछ । योगी परम्परामा सौर्यमण्डललाई जीवनलाई आकार दिने “कुमालेको चक्र” का रूपमा हेरिन्छ र शिवपूजाजस्ता अभ्यासहरूले साधकको ऊर्जालाई यी बृहत् ब्रह्माण्डीय शक्तिहरूसँग समकालिक बनाउन मद्दत गर्दछन् । “सोम” को अर्थ चन्द्रमा हुनाले सोमवारको पूजा चन्द्रमाको प्रभावसँग सम्बन्धित छ। चन्द्रमाको गुरुत्वाकर्षणले मानवीय भावना र मानसिक अवस्थामा महत्त्वपूर्ण प्रभाव पार्ने हुँदा चन्द्रकलासँग तालमेल मिलाएर गरिने आध्यात्मिक अभ्यासले आन्तरिक विकासलाई बढावा दिने विश्वास गरिन्छ ।

“सोमवार” र “ॐ” बिचको सम्बन्धले सोमवारको पूजाको महत्त्वलाई पौराणिक वा ज्योतिषीय तहभन्दा माथि उठाएर एक आधारभूत आध्यात्मिक तहमा पुर्याउँछ । भगवान् शिवलाई “ओंकार स्वरूप” अर्थात् सृष्टिको मूल स्रोत, ब्रह्माण्डीय ध्वनि ॐ को मूर्तरूप मानिन्छ। यो ध्वनिगत र अवधारणागत सम्बन्धले के सङ्केत गर्छ भने सोमवार शिवको पूजा गर्नु भनेको परम् सत्य र ब्रह्माण्डको आधारभूत कम्पनसँग एकाकार हुनु पनि हो। यसले सोमवारको पूजालाई गहिरो ध्यानमय र आध्यात्मिक रूपमा शक्तिशाली बनाउँछ।

सोमवार आराधनाको आशीर्वाद: सोमबार पूजाका फलहरू

सोमवार भगवान् शिवको आराधना गर्नाले भक्तहरूलाई आध्यात्मिक, मानसिक, भावनात्मक र भौतिक गरी चौतर्फी लाभ प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ। यी लाभहरू एकअर्कासँग जोडिएका हुन्छन्, जसले गर्दा आध्यात्मिक कल्याणले मानसिक, भावनात्मक र भौतिक अवस्थामा सकारात्मक प्रभाव पार्दछ। यो पूजा केवल लेनदेनको प्रक्रिया नभई रूपान्तरणकारी अभ्यास हो, जहाँ प्राप्त हुने “फल” गहिरो आन्तरिक शुद्धीकरण र तादात्म्यको परिणाम हो।

A. आध्यात्मिक प्राप्ति

• आन्तरिक शान्ति र क्लेश निवारण: सोमवार शिवपूजाले गहिरो आन्तरिक शान्ति, स्थिरता प्रदान गर्नुका साथै सांसारिक संघर्ष र क्लेशहरूबाट मुक्ति दिने विश्वास गरिन्छ । सद्गुरुले शिवको प्रार्थनाले मन र शरीरमा पार्ने शान्त प्रभावलाई जोड दिनुभएको छ ।
• कर्मशुद्धि र आध्यात्मिक उन्नति: सोमवारको भक्तिले विगतका कर्महरू शुद्ध गर्न र कठिनाइहरू पार गर्न मद्दत गर्दछ, जसले गर्दा आध्यात्मिक उन्नति हुन्छ र भक्तहरू उच्च ब्रह्माण्डीय शक्तिहरूसँग एकाकार हुन्छन् । स्कन्द पुराण र पद्म पुराणमा सोमवारको पूजाले मोक्ष र अन्य आध्यात्मिक लाभ प्रदान गर्ने उल्लेख छ । सोमवार शिव पुराणको पाठ गर्नु पनि अत्यन्त पुण्यदायी मानिन्छ ।
• मोक्ष प्राप्ति र ईश्वरीय कृपा: मोक्ष, जुन आध्यात्मिक जीवनको परम लक्ष्य हो, सोमवारको समर्पित पूजाबाट प्राप्त गर्न सहज हुने विश्वास गरिन्छ । शिव मन्दिरमा यस दिन गरिने पूजाले विशिष्ट इच्छा र उद्देश्यहरू पूरा हुने कुरा पनि शास्त्रहरूमा उल्लेख छ ।

B. मानसिक र भावनात्मक सामञ्जस्य

• तनाव निवारण र भावनात्मक सन्तुलन: शिवजी, विशेषतः सोमेश्वर (चन्द्रमाका नियन्त्रक, जसले भावनालाई प्रभावित गर्दछ) को पूजाले मानसिक शान्ति र भावनात्मक सन्तुलन प्राप्त गर्न, तनाव र चिन्ता कम गर्न मद्दत गर्दछ ।
• बर्धित मानसिक स्पष्टता र आत्म-संयम: सोमवारको व्रत र प्रार्थनाले मानसिक स्पष्टता, एकाग्रता, ध्यान, इच्छाशक्ति र आत्म-संयममा सुधार ल्याउँछ । शिव गायत्री मन्त्र विशेषतः बौद्धिक क्षमता वृद्धिका लागि जप गरिन्छ ।

C. भौतिक समृद्धि र कल्याण

• सद्-इच्छा पूर्ति: सोमवारको निष्कपट पूजाले भक्तहरूको उचित मनोकामना पूरा हुने व्यापक विश्वास छ ।
• सुस्वास्थ्य, दीर्घायु र सफलता: भक्तहरूलाई सुस्वास्थ्य, दीर्घायु र व्यापार तथा वृत्तिविकास लगायतका कार्यहरूमा सफलता प्राप्त हुन्छ । प्रायः जप गरिने महामृत्युञ्जय मन्त्र अकाल मृत्यु र रोगहरूबाट बचाउनका लागि हो ।
• दाम्पत्य सुख र सुयोग्य जीवनसाथी: सोमवारको व्रत, विशेषतः षोडश सोमवार व्रत, अविवाहितहरूलाई सुयोग्य जीवनसाथी र विवाहितहरूलाई दाम्पत्य सुख, आनन्द र पतिको दीर्घायु प्रदान गर्ने विश्वास गरिन्छ । यो देवी पार्वतीको तपस्यासँग सम्बन्धित छ ।
• सन्तान प्राप्ति: निःसन्तान दम्पतीहरूले सन्तान प्राप्तिको कामनासहित यो व्रत बस्ने गर्दछन् । सोमबार व्रत कथामा वर्णित व्यापारीको कथाले यसलाई उदाहरणका रूपमा प्रस्तुत गर्दछ ।

D. विशिष्ट सोमबार व्रतहरूको महत्त्व

देवी पार्वतीको तपस्या (षोडश सोमवार व्रत, श्रावण सोमवार) सम्बन्धी कथाहरू यी व्रतहरूको लोकप्रिय अनुष्ठान, विशेष गरी महिलाहरू माझ, को केन्द्रमा छन्। पार्वतीले यी व्रतहरूद्वारा आफ्नो मनोकामना पूरा गरेको पौराणिक उदाहरणले महिला भक्तहरूका लागि यी सोमबार व्रतहरूलाई विशेष रूपले सार्थक र व्यापक रूपमा अपनाइने परम्परा बनाएको छ। यसले पुरुष देवताको केन्द्रित अभ्यासमा पनि दैवी नारी शक्तिको महत्त्वलाई दर्शाउँछ।

• श्रावण सोमवार (साउने सोमबार): श्रावण (साउन) महिनाका सोमवारहरू असाधारण रूपमा शुभ मानिन्छन् । यो शिवको प्रिय महिना हो, जसको एउटा कारण समुद्रमन्थनको घटना पनि हो, जहाँ उहाँले विष पान गर्नुभयो। श्रावणमा गरिने जल चढाउने कार्यले उहाँलाई शीतलता प्रदान गर्ने विश्वास गरिन्छ । प्रकृतिले नै वर्षाद्वारा शिवको रुद्राभिषेक गर्ने मान्यता छ । श्रावण नक्षत्रको स्वामी चन्द्रमा हुन्, जो शिवको शिरमा सुशोभित छन्, र श्रावणमा सूर्य कर्कट राशिमा प्रवेश गर्दा हुने वर्षाले शिवलाई प्रसन्न तुल्याउने ज्योतिषीय मान्यता छ । श्रावण सोमवारको व्रत र पूजा परिवारका सदस्यहरूको समग्र कल्याण, स्वास्थ्य र दीर्घायुका लागि अत्यन्त फलदायी मानिन्छ ।
• षोडश सोमवार व्रत (सोह्र सोमबार व्रत): यो लगातार सोह्र सोमबारसम्म व्रत बस्ने सङ्कल्प हो । यो व्रत देवी पार्वतीले भगवान् शिवलाई पति रूपमा पाउनका लागि गरेको तपस्यासँग जोडिएको छ । शिव पुराण/पौराणिक कथाअनुसार एक पुजारीले यो व्रत बसेर कुष्ठरोगबाट मुक्ति पाएको र पछि पार्वतीले पनि यो व्रत गरेको कथा पाइन्छ । यो व्रत विभिन्न मनोकामना पूर्ति, दाम्पत्य सुख, इच्छित जीवनसाथी प्राप्ति र समग्र शान्ति तथा समृद्धिका लागि गरिन्छ । यसले जन्मकुण्डलीमा चन्द्रमालाई पनि बलियो बनाउने विश्वास छ ।
• सोम प्रदोष (सोम प्रदोष): प्रदोष व्रत (चन्द्रमासको प्रत्येक पक्षको त्रयोदशी तिथि) सोमवार पर्दा गरिने व्रत हो । यसले सोमवारको पवित्रता र शिवपूजाका लागि शुभ मानिने प्रदोष काललाई एकसाथ समेट्छ।

सोमवार व्रतका लाभहरूको सिंहावलोकन

लाभको श्रेणी	विशिष्ट लाभ
आध्यात्मिक	आन्तरिक शान्ति, कर्मशुद्धि, मोक्ष प्राप्ति, ईश्वरीय कृपा
मानसिक/भावनात्मक	तनाव निवारण, भावनात्मक सन्तुलन, मानसिक स्पष्टता, आत्म-संयम
भौतिक/शारीरिक	सुस्वास्थ्य, दीर्घायु, सफलता, सद्-इच्छा पूर्ति, दाम्पत्य सुख, सुयोग्य जीवनसाथी, सन्तान प्राप्ति, आर्थिक लाभ

पूजाको विधि: पूजा विधि, मन्त्र र सामग्री

सोमवार भगवान् शिवको पूजा विशेष विधि र सामग्रीसहित श्रद्धापूर्वक गरिन्छ। यी विधिहरूले भक्तलाई देवतासँग गहिरो सम्बन्ध स्थापित गर्न मद्दत गर्दछन्।

A. सोमबारको सामान्य पूजा विधि

• तयारी: बिहान सबेरै स्नान गरी शुद्ध वस्त्र, विशेषतः सेतो वस्त्र, धारण गर्ने । पूजास्थललाई सफा र पवित्र राख्ने ।
• आवाहन: मन्त्रद्वारा भगवान् शिवको आवाहन गर्ने । दीप प्रज्वलन गर्ने र धूप बाल्ने ।
• शिवलिङ्गको पूजा: शिवलिङ्ग पूजाको केन्द्रमा रहन्छ । यो मन्दिर वा घरमा गर्न सकिन्छ ।
• अभिषेक (विधिपूर्वक स्नान): यो एक प्रमुख विधि हो, जसमा विभिन्न पवित्र वस्तुहरूले शिवलिङ्गलाई स्नान गराइन्छ ।
• यसमा शुद्ध जल, गंगाजल, दूध, दही, मह, घिउ, चिनी (पञ्चामृत) आदि पर्दछन् । उखुको रस र नरिवलको पानी पनि प्रयोग गरिन्छ ।

• समर्पण (पूजा सामग्री अर्पण): अभिषेकपछि चन्दन, अक्षता, फूल, बेलपत्र, धतुरो र शिवजीलाई प्रिय अन्य वस्तुहरू अर्पण गर्ने ।
• मन्त्र जप र स्तोत्र पाठ: शिव मन्त्र र स्तोत्रहरूको पाठ गर्ने ।
• आरती: दीप प्रज्वलन गरी आरती गर्ने ।
• प्रसाद: नैवेद्य (फलफूल, मिठाई आदि) चढाउने र वितरण गर्ने ।
• व्रतका नियमहरू: धेरैले व्रत बस्छन्, जसमा साँझमा एकपटक सात्विक भोजन गर्ने वा फलफूल र दूध मात्र सेवन गर्ने चलन छ । कतिपयले कठोर व्रत (निर्जल वा निराहार) पनि बस्छन् ।

B. पवित्र सामग्री र तिनको गहिरो अर्थ

शिवपूजाका सामग्रीहरू केवल वस्तु मात्र नभई गहिरो प्रतीकात्मक अर्थ बोकेका हुन्छन्। यी सामग्रीहरूको छनोट यादृच्छिक नभई तिनको प्रतीकात्मक र कहिलेकाहीँ वास्तविक उपचारात्मक गुणहरूमा आधारित देखिन्छ। यसले पूजालाई एक समग्र प्रक्रिया बनाउँछ जहाँ भक्तले प्राकृतिक, शुद्ध तत्वहरूसँग आफूलाई जोडेर आन्तरिक र बाह्य “ताप” र “विषाक्तता” लाई शान्त पार्ने प्रयास गर्दछ।

• पञ्चामृत: पाँच अमृतहरूको मिश्रण (दूध, दही, मह, घिउ, चिनी)। प्रत्येकको प्रतीकात्मक अर्थ छ: दूध (शुद्धता, पोषण), दही (समृद्धि), मह (जीवन/भक्तिको मिठास), घिउ (शक्ति, जीवन शक्ति), चिनी (आनन्द) । पञ्चामृत अर्पण गर्नु अत्यन्त शुद्ध मानिन्छ।
• बेलपत्र/बिल्वपत्र: भगवान् शिवलाई अत्यन्त प्रिय; यसविना पूजा अपूर्ण मानिन्छ । भक्तिपूर्वक चढाएको एउटै पातले पनि उहाँ प्रसन्न हुनुहुन्छ (आशुतोष) ।
• प्रतीक: त्रिपर्ण भएको पातले प्रतिनिधित्व गर्दछ:

• त्रिदेव (ब्रह्मा, विष्णु, शिव) ।
• भगवान् शिवका तीन नेत्र ।
• शिवको त्रिशूल ।
• तीन गुण (सत्त्व, रज, तम) ।
• ॐ का तीन अक्षर ।
• पौराणिक/शास्त्रीय आधार:

• स्कन्द पुराण: बिल्ववृक्ष देवी पार्वतीको पसिनाको थोपाबाट मन्दराचल पर्वतमा उत्पन्न भएको; पार्वती सबै रूपमा वृक्षमा निवास गर्नुहुन्छ । यसले बेलपत्र चढाउनु शिव र शक्तिको संयुक्त पूजा गर्नु सरह हो भन्ने देखाउँछ।
• शिव पुराण: बेलपत्र शिवपूजाका लागि ६ दिव्य वस्तुहरूमध्ये एक भएको दाबी गर्दछ । भक्तिपूर्वक एक बेलपत्र चढाउँदा आशीर्वाद प्राप्त हुने कुरा उल्लेख छ ।
• समुद्रमन्थनमा शिवले विष पिएपछि शीतलताका लागि चढाइएको ।
• चढाउने विधि: ताजा, नभाँचिएको, सामान्यतया तीन पात भएको चढाउने। चढाउनुअघि धुने। चतुर्थी, अष्टमी, सोमवार जस्ता केही तिथि/दिनमा टिप्न नहुने मान्यता छ ।
• धतुरो: अहंकार, कटुता, नकारात्मकता र विषाक्तता (घृणा, ईर्ष्या, क्रोध जस्ता) को समर्पणको प्रतीक ।

• पौराणिक सम्बन्ध (वामन पुराण): समुद्रमन्थनमा शिवले हलाहल विष पिएपछि उहाँको छातीबाट धतुरो उत्पन्न भएको मानिन्छ । यो चढाउँदा पापबाट शुद्ध र मुक्त हुन मद्दत मिल्छ।
• यसका भागहरूको प्रतीक: सेतो रङ्ग (मनको शुद्धता), घण्टी आकार (कुण्डलिनी जागरण), पाँच किनारा (शिवका पञ्चमुख), रातमा फुल्नु (गहिरो ध्यान) ।
• विषाक्त भए तापनि नकारात्मकतालाई निष्क्रिय पार्ने यसको आध्यात्मिक महत्त्वका कारण प्रतीकात्मक रूपमा चढाइन्छ ।
• दूध: शुद्धता, पोषण, करुणा र सात्विक मानसिकताको प्रतीक ।

• पौराणिक/आगमिक आधार: समुद्रमन्थनमा शिवले हलाहल विष पिएपछि उहाँलाई शीतलता प्रदान गर्न चढाइएको ।
• शैव आगमहरूले शिवपूजाको अभिन्न अंगका रूपमा दूधले अभिषेक गर्न निर्देशन दिन्छन्, जसले देवतालाई ऊर्जावान बनाउँछ र नकारात्मक ऊर्जा शुद्ध गर्दछ । दूध चढाउँदा शक्तिशाली कम्पनहरू निस्कने विश्वास गरिन्छ ।
• दूध चढाउनुले मस्तिष्क र आत्मालाई सत्कर्मले पोषण दिने मानिन्छ ।

• जल/गंगाजल: शुद्धता, स्पष्टता र दिव्य ऊर्जाको प्रवाहको प्रतीक । गंगाजल विशेष पवित्र मानिन्छ ।
• सेतो फूल: भगवान् शिवलाई सेतो फूल मनपर्छ, जुन शुद्धता र श्रद्धाको प्रतीक हो । धतुरोको फूल सेतो हुन्छ ।
• चन्दन: शीतलता, शुद्धताको प्रतीक र आध्यात्मिक वृद्धि तथा आन्तरिक शान्तिलाई बढावा दिन्छ। शिवलिङ्गमा लेपन गरिन्छ ।
• अक्षता (नफुटेको चामल): शुद्धता, जीवन धान्ने तत्व र जीवनका आशीर्वादप्रति कृतज्ञताको प्रतीक ।
• धूप र दीप: धूपले वातावरण शुद्ध गर्छ र प्रार्थनालाई माथि लैजान्छ। दीपले अन्धकार हटाएर दिव्य प्रकाश, ज्ञान र विवेकलाई आमन्त्रण गर्दछ ।

C. शक्तिशाली मन्त्रहरू

मन्त्रहरू केवल स्तुति मात्र नभई रूपान्तरणका साधन हुन्। प्रत्येक मन्त्रको जपसँग विशिष्ट लाभहरू जोडिएका छन्, जसले शिवपूजाको समग्र लक्ष्य – आध्यात्मिक उन्नति, मानसिक शान्ति र शारीरिक कल्याण – सँग मेल खान्छ। मन्त्रको ध्वनि र अर्थले भक्तको ऊर्जा क्षेत्र र ब्रह्माण्डीय ऊर्जासँग अन्तरक्रिया गर्ने विश्वास गरिन्छ, जसले गर्दा सोमबारको शिवपूजा ध्वनिको माध्यमबाट आत्म-रूपान्तरणको एक सक्रिय प्रक्रिया बन्दछ।

• “ॐ नमः शिवाय” (पञ्चाक्षर मन्त्र):

• यो भगवान् शिवको सबैभन्दा आधारभूत र शक्तिशाली पाँच-अक्षरको मन्त्र हो, जसको अर्थ “म शिवलाई नमन गर्दछु” भन्ने हुन्छ ।
• यसको १०८ पटक जप गर्नाले मन र आत्मा शुद्ध हुन्छ, एकाग्रता बढ्छ, दिव्य ऊर्जा प्राप्त हुन्छ र शान्ति मिल्छ ।
• महामृत्युञ्जय मन्त्र:

• “ॐ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिं पुष्टिवर्धनम्। उर्वारुकमिव बन्धनान्मृत्योर्मुक्षीय माऽमृतात्॥” ।
• यो मन्त्र भगवान् शिवलाई अकाल मृत्युबाट बचाउन, दीर्घायु, स्वास्थ्य, धन, शक्ति र मोक्ष प्रदान गर्नका लागि समर्पित छ। यसले रोग र भयबाट रक्षा गर्दछ ।
• शिव गायत्री मन्त्र:

• “ॐ तत्पुरुषाय विद्महे महादेवाय धीमहि। तन्नो रुद्रः प्रचोदयात्॥” ।
• उच्च बौद्धिकता, विवेक, मानसिक प्रकाश र आत्मविश्वास वृद्धिका लागि यो मन्त्र जप गरिन्छ। यसले भय र चिन्ता हटाउँछ ।
• रुद्र मन्त्र:

• “ॐ नमो भगवते रुद्राय॥” ।
• भगवान् शिवको आशीर्वाद र इच्छा पूर्ति लागि यो मन्त्र जप गरिन्छ ।
• शिव नामावली मन्त्र:
• शिवका विभिन्न नामहरू जस्तै “श्री रुद्राय नमः”, “श्री शंकराय नमः”, “ओम पार्वतीपतये नमः”, “ओम नमो नीलकण्ठाय नमः” जप गर्ने ।

सरल नेपाली भजन/कीर्तन: स्थानीय भाषाका भक्ति गीतहरू, जसमा नेपाली भजन पनि पर्छन्, पूजाको अभिन्न अंग हुन् जसले भक्तिमय वातावरणलाई बढाउँछन्। उदाहरण: “जय शिव शंकर शम्भु”, “मन मेरो मन्दिर शिव मेरो पूजा” ।

सोमबार शिवपूजाका मुख्य सामग्री र तिनको प्रतीक

सामग्री (नेपाली/अंग्रेजी)	प्रतीकात्मक अर्थ	पौराणिक/शास्त्रीय आधार (मुख्य विचार + स्रोत ID)
बेलपत्र (Bel Patra)	त्रिदेव, शिवका तीन नेत्र, त्रिशूल, तीन गुण, ॐकार; शुद्धता, समर्पण	पार्वतीको पसिनाबाट उत्पत्ति (स्कन्द पुराण); शिवलाई अति प्रिय (शिव पुराण)
धतुरो (Dhatura)	अहंकार, नकारात्मकता, विषाक्तताको समर्पण; शुद्धीकरण	शिवको छातीबाट उत्पत्ति (वामन पुराण); विष प्रभाव शान्त पार्ने
दूध (Milk)	शुद्धता, पोषण, करुणा, सात्विक भाव	समुद्रमन्थनमा शिवलाई शीतलता प्रदान; आगममा अभिषेकको महत्त्व
जल/गंगाजल (Water/Ganga Jal)	शुद्धता, स्पष्टता, दिव्य ऊर्जाको प्रवाह	आधारभूत शुद्धीकरण तत्व; गंगाजल विशेष पवित्र
सेतो फूल (White Flowers)	शुद्धता, श्रद्धा; शिवलाई प्रिय	शिवको प्रियता
चन्दन (Chandan)	शीतलता, शुद्धता, आध्यात्मिक वृद्धि, आन्तरिक शान्ति	शिवलिङ्गमा लेपन; शान्त प्रभाव
पञ्चामृत (Panchamrit)	पाँच अमृत (दूध, दही, मह, घिउ, चिनी) को मिश्रण; प्रत्येकको विशिष्ट प्रतीकात्मक अर्थ	शुद्धता, पोषण, समृद्धि, मिठास, शक्ति, आनन्द

सोमबार व्रतको आध्यात्मिक दर्शन

सोमबारको व्रत केवल भोजनको त्याग मात्र नभई एक गहिरो आध्यात्मिक अनुशासन हो, जसले भक्तलाई शारीरिक, मानसिक र आत्मिक रूपमा शुद्ध पार्दै परमात्मासँग निकटता अनुभव गराउँछ। यो एक समग्र “आध्यात्मिक प्रविधि” हो, जसमा उपवास, आहार संयम, मन्त्र जप र विशिष्ट सामग्री अर्पण जस्ता विभिन्न अंगहरू समावेश हुन्छन्, जसले शुद्धीकरण, अनुशासन र ईश्वरीय सम्बन्धका लागि समन्वित रूपमा कार्य गर्दछन्।

A. उपवास – केवल भोकै बस्नु मात्र होइन

• उपवासको शाब्दिक अर्थ हो “उप” (नजिक) + “वास” (बस्नु), अर्थात् परमात्मा/प्रकृतिको नजिक बस्नु ।
• यो केवल भोजन त्याग मात्र नभई आध्यात्मिक लक्ष्यप्रति प्रतिबद्धता, शरीर, मन र आत्मालाई आध्यात्मिक अन्वेषणका लागि सामञ्जस्यपूर्ण बनाउने प्रक्रिया हो ।
• वराह उपनिषद्ले स्पष्ट पारेको छ कि उपवासको उद्देश्य ईश्वरको नजिक हुनु, ईश्वरको पूजा गर्नु र ईश्वरीय गुणहरूलाई जीवनमा धारण गर्नु हो, शरीरलाई कष्ट दिनु होइन ।

B. आत्म-अनुशासन, शुद्धीकरण र भक्तिको विकास

• सोमबार व्रत आत्म-अनुशासन र आत्म-संयम विकास गर्ने माध्यम हो ।
• यसले मन र शरीरलाई शुद्ध पारी व्यक्तिलाई दिव्य ऊर्जाप्रति ग्रहणशील बनाउँछ र ध्यानका लागि तयार गर्दछ । केही खाद्यपदार्थ र भोगविलास त्याग्नाले आत्मा शुद्ध हुने र व्यक्तिले आफ्नो भित्री सत्तासँग गहिरो सम्बन्ध स्थापित गर्न सक्ने विश्वास गरिन्छ ।
• यो एक प्रकारको तपस्या हो जसले सुप्त आध्यात्मिक शक्तिहरूलाई जागृत गर्न र शुभ कर्म सिर्जना गर्न मद्दत गर्दछ ।
• व्रतले भक्तिभाव बढाउँछ, भक्तहरूलाई प्रार्थना, ध्यान र आत्मनिरीक्षणका लागि समय छुट्याउन प्रेरित गर्दछ, जसले भगवान् शिवसँगको उनीहरूको सम्बन्धलाई बलियो बनाउँछ ।

C. ब्रह्माण्डीय लयसँग सामञ्जस्य

• सोमबारको व्रत चन्द्रमा (सोम) सँग सम्बन्धित छ, जसले भावना र मानसिक अवस्थालाई प्रभावित गर्दछ। यसले व्यक्तिगत ऊर्जालाई चन्द्र र ब्रह्माण्डीय लयसँग मिलाउन मद्दत गर्दछ, जसले आन्तरिक विकासलाई बढावा दिन्छ ।
• यो अभ्यासले शारीरिक आवेगहरूलाई नियन्त्रण गर्न र आत्म-प्रभुत्व विकास गर्न मद्दत गर्दछ ।

व्रतको अवधिमा सत्य बोल्नु, क्रोधबाट बच्नु र विचारको शुद्धता कायम राख्नु जस्ता नैतिक अनुशासनमा दिइने जोडले व्रतको एक अन्तर्निहित नैतिक आयामलाई उजागर गर्दछ। यसले देखाउँछ कि सोमबार व्रत जस्ता हिन्दू आध्यात्मिक अभ्यासहरू नैतिक जीवनशैलीसँग गहिरो रूपमा गाँसिएका छन्। यसबाट खोजिने शुद्धीकरण केवल कर्मकाण्डीय मात्र नभई नैतिक पनि हो, जसले यो सङ्केत गर्छ कि साँचो ईश्वरीय सम्बन्ध र व्रतको फल नैतिक आचरणको जगमा निर्भर हुन्छ।

नेपाली सांस्कृतिक परिवेशमा सोमबार शिव पूजा

नेपालमा सोमबार शिवपूजाको परम्परा अत्यन्त जीवन्त र सांस्कृतिक रूपले समृद्ध छ। पावन पौराणिक विषयवस्तुहरूलाई आधार मान्दै नेपाली समाजले आफ्नै विशिष्ट शैलीमा शिवभक्ति प्रकट गर्दै आएको छ, जसमा स्थानीय पवित्र स्थल, विशेष तीर्थयात्रा मार्ग र अद्वितीय कथा परम्पराहरू समाहित छन्।

A. साउने सोमबार र बोलबम परम्पराको जीवन्तता

• साउने सोमबार: श्रावण (साउन) महिनाका सोमबारहरू नेपालमा विशेष महत्त्वका साथ मनाइन्छन् ।

• यस महिनामा शिवपूजा गर्नाले अन्य सबै देवताहरूको पूजा गरे बराबर फल मिल्ने विश्वास गरिन्छ ।
• पार्वतीले श्रावणमा शिवलाई प्राप्त गर्न गरेको व्रतको कथा प्रमुख छ, जसले गर्दा यो महिलाहरूका लागि, विशेषतः पतिको कल्याण, सन्तान र परिवारको सुखका लागि महत्त्वपूर्ण छ ।
• साउने सोमबार शिवजीलाई शुद्ध जल चढाउनु अत्यन्त पुण्यदायी मानिन्छ ।
• ज्योतिषीय रूपमा सोमबार शिवको दिन हो र श्रावणको चन्द्रमा (शिवको आभूषण) सँगको सम्बन्धले यसको शुभता बढाउँछ ।
• बोलबम तीर्थयात्रा:

• भक्तहरू, प्रायः पहेंलो वस्त्र धारण गरी, खाली खुट्टा पवित्र नदीहरू (जस्तै पशुपतिनाथका लागि सुन्दरीजल, पिण्डेश्वरका लागि सप्तकोशी) बाट जल सङ्कलन गरी “बोलबम” को नारा लगाउँदै शिवलिङ्गमा अर्पण गर्न जान्छन् ।
• यो परम्परा नेपालमा धेरै पुरानो नभए तापनि यसले व्यापक लोकप्रियता पाएको छ ।
• पशुपतिनाथ जस्ता प्रमुख शिव मन्दिरहरूमा ठूलो भीड र विशेष मेला लाग्दछ ।

B. स्वस्थानी व्रत कथा र शिव-पार्वती भक्ति

• परिचय: मुख्यतया नेपाली हिन्दूहरूले पौष शुक्ल पूर्णिमादेखि माघ शुक्ल पूर्णिमासम्म एक महिनासम्म मनाउने व्रत हो ।
• मुख्य कथाहरू: कथामा विभिन्न देवीदेवताका कथाहरू वर्णन गरिएका छन्, जसमा भगवान् शिव र देवी पार्वती (तथा सतीदेवी) को कथा प्रमुख हुन्छ। यसमा पार्वतीले शिवलाई पतिको रूपमा पाउन गरेको भक्ति र तपस्याको वर्णन पाइन्छ ।
• सोमबार/शिवपूजासँग सान्दर्भिकता: स्वस्थानी व्रत आफैँमा विशेष सोमबारको व्रत नभए तापनि शिव-पार्वतीको लीला, पार्वतीले शिव प्राप्तिका लागि गरेको कठोर तपस्या जस्ता विषयवस्तुहरूले सोमबार व्रत (जस्तै षोडश सोमवार, जुन पार्वतीले पनि गरेकी थिइन्) को भक्ति भावनासँग गहिरो सम्बन्ध राख्दछ। स्वस्थानी कथाले प्रायः शिव र स्वस्थानी (देवीको एक रूप) प्रतिको भक्तिको शक्तिलाई जोड दिन्छ । स्वस्थानी पर्वको समापन शिवलिङ्गको पूजाबाट हुन्छ । यद्यपि, स्वस्थानी व्रत कथाभित्र सोमबारको विशेष अनुष्ठानबारे प्रत्यक्ष प्रमाण सीमित छ; सम्बन्ध मुख्यतया शिव-पार्वती र समर्पित व्रतको शक्तिमा केन्द्रित छ।
• नेपालमा स्वस्थानी व्रत कथाको पाठ र बोलबमको जीवन्त, सहभागितामूलक प्रकृतिले यी शिव-केन्द्रित परम्पराहरूलाई मौखिक र प्रदर्शनकारी तत्वहरूको माध्यमबाट जीवन्त राख्न र फैलाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको देखिन्छ। यी अभ्यासहरूले धार्मिक कथाहरू र मूल्यमान्यताहरूको अन्तरपुस्ता हस्तान्तरण सुनिश्चित गर्दछन्।

C. सोमबार नेपालका प्रमुख शिवालयहरूमा श्रद्धा

• काठमाडौंको पशुपतिनाथ मन्दिर विशेषगरी साउने सोमबारमा प्रमुख गन्तव्य हो, जसको पौराणिक महिमा छ ।
• सोमबार/साउने सोमबारमा ठूलो भीड लाग्ने अन्य महत्त्वपूर्ण शिव मन्दिरहरूमा कुम्भेश्वर, सन्तानेश्वर, हलेसी महादेव, कोटेश्वर, जलेश्वर, गलेश्वर, पिण्डेश्वर आदि पर्दछन् ।
• सोमबार शिव मन्दिरहरूको दर्शन गर्ने परम्परा अत्यन्त बलियो छ ।

D. विशिष्ट नेपाली लोक मान्यता वा अभ्यासहरू

उपलब्ध जानकारीले मुख्य रूपमा साउने सोमबार र बोलबम नेपालमा विशेष जीवन्त रहेको देखाउँछ । बोलबम भारतमा पनि प्रचलित भए तापनि नेपालमा यसको विशेष अभिव्यक्ति र मार्गहरू (जस्तै, सुन्दरीजलदेखि पशुपतिनाथ) स्थानीय छन्। स्वस्थानी व्रत कथा गहिरो जरा गाडेको एक विशिष्ट नेपाली परम्परा हो । नेपाली घरहरूमा गरिने सामान्य पूजा अभ्यासहरू सोमबार शिवपूजामा पनि लागू हुन्छन्, तर सोमबारका लागि विशेष, अन्यत्र नपाइने लोक तत्वहरू स्पष्ट रूपमा उल्लेख छैनन्। समग्रमा, यी अभ्यासहरूले हिन्दू परम्पराको गतिशील प्रकृतिलाई दर्शाउँछ, जहाँ मूल सिद्धान्तहरूलाई संरक्षण गर्दै क्षेत्रीय अनुकूलन र नवीनताहरूलाई स्थान दिइन्छ, जसले गर्दा अभ्यासहरू स्थानीय जनताका लागि गहिरो अर्थपूर्ण बन्दछन्।

निष्कर्ष

भगवान् शिवको पूजाका लागि सोमवारलाई विशेष मानिनुका पछाडि अनेक गहन कारणहरू छन्। “सोमवार” शब्दको व्युत्पत्ति स्वयं चन्द्रमा (सोम) सँग जोडिएको छ, जसलाई भगवान् शिवले आफ्नो शिरमा धारण गर्नुभएको छ (चन्द्रशेखर) र जसको पूजाबाट प्रसन्न भई शिवले सोमनाथ ज्योतिर्लिङ्गको रूपमा आफूलाई प्रकट गर्नुभयो। यसका साथै, “सोमवार” शब्दको उच्चारणमा “ॐ” ध्वनिको सूक्ष्म उपस्थिति र शिवको “ओंकार स्वरूप” हुनुले यस दिनको आध्यात्मिक महत्त्वलाई अझ बढाउँछ।

पौराणिक आख्यानहरू, जस्तै चन्द्रदेवले श्रापबाट मुक्ति पाउन सोमवार शिवपूजा गरेको, देवी पार्वतीले शिवलाई पति रूपमा पाउन षोडश सोमवार व्रत गरेको, र समुद्रमन्थनपश्चात् शिवलाई शीतलता प्रदान गर्न श्रावण सोमवारमा विशेष पूजा गरिने परम्पराले यस दिनको महिमालाई स्थापित गरेका छन्। ज्योतिषीय दृष्टिकोणले चन्द्रमाको प्रभाव मन र भावनाहरूमा पर्ने हुनाले सोमवारको पूजाले मानसिक शान्ति र सन्तुलन प्रदान गर्दछ। आध्यात्मिक रूपमा, यो पूजाले ब्रह्माण्डीय शक्तिहरूसँग तादात्म्य स्थापित गर्न, कर्मशुद्धि गर्न र आन्तरिक विकास गर्न मद्दत गर्दछ।

सोमवार शिवको आराधना, चाहे त्यो साधारण प्रार्थना होस्, विस्तृत पूजाविधि होस्, वा समर्पित व्रत होस्, भक्तहरूका लागि आन्तरिक शान्ति, मानसिक स्पष्टता, भौतिक कल्याण, आध्यात्मिक उन्नति र अन्ततः भगवान् शिवको दिव्य कृपा तथा मोक्ष प्राप्त गर्ने एक शाश्वत र सुलभ मार्ग हो। शास्त्र र परम्पराहरूले निरन्तर रूपमा सुझाएझैँ, निष्कपट भक्ति नै सर्वोपरि छ, र विश्वासपूर्वक यी अभ्यासहरू गर्नाले सत्-इच्छाहरू पूरा भई जीवन सामञ्जस्यपूर्ण बन्न सक्छ ।

यो लेख “मेरो नेपाल” मोबाइल एपका लागि रूपेश कर्णद्वारा तयार पारिएको हो।

Works cited

1. भगवान् शिवको पौराणिक कथा ! – NepalKhoj, https://www.nepalkhoj.com/2022/07/11/197333/

2. Somvar को क्यों होती है भोलेनाथ की पूजा? जानिए वजह – Sanmarg, https://sanmarg.in/ticker/why-is-it-important-to-worship-lord-shiva-on-monday

3. Why Mondays hold special significance for Shiva devotees: Sadhguru explains | – The Times of India, https://timesofindia.indiatimes.com/religion/hindu-mythology/why-mondays-hold-special-significance-for-shiva-devotees-sadhguru-explains/articleshow/114303384.cms

4. सोमवार को भगवान शिव की पूजा क्यों करते हैं? जानिए पौराणिक और धार्मिक …, https://www.bhaktvatsal.com/blog/somwar-ko-kis-devta-ki-puja-hoti-hai-monday-bhagwan-shiv-pooja

5. Monday worship: Significance and symbolism, https://www.wisdomlib.org/concept/monday-worship

6. साउने सोमबारः किन विशेष महत्व छ ? – Online Khabar, https://www.onlinekhabar.com/2018/07/693074/

7. Why There is Moon on Lord Shiva’s Head? – TemplePurohit, https://www.templepurohit.com/moon-lord-shiva-head/

8. shivknowledge.com, https://shivknowledge.com/media/shiva-avatars/chandrashekhara-the-moon-crowned-lord#:~:text=Chandrashekhara%2C%20meaning%20%22the%20one%20who,and%20the%20passage%20of%20time.

9. All About Shravan Somvar: Story & Significance – Rudralife, https://rudralife.com/blog/shravan-somvar-story/

10. Someshwara The Lord of the Moon | Shiva Avatars | shivknowledge …, https://shivknowledge.com/media/shiva-avatars/someshwara-the-lord-of-the-moon

11. Importance of Somvar Vrat: Astrology, Rituals & Benefits – Duastro, https://duastro.com/blog/importance-of-somvar-vrat-astrology-rituals-and-benefits

12. Monday Shiva Puja: Rituals, Significance, and Blessings – India’s …, https://www.poojn.in/post/37257/monday-shiva-puja-rituals-significance-and-blessings

13. Why should we read the Shiv Purana? What are the benefits of reading the Shiv Purana? – Quora, https://www.quora.com/Why-should-we-read-the-Shiv-Purana-What-are-the-benefits-of-reading-the-Shiv-Purana

14. A Day of Devotion – The Spiritual Essence of Monday Fast (Somvar Vrat) – Online Temple, https://onlinetemple.com/a-day-of-devotion-the-spiritual-essence-of-monday-fast-somvar-vrat/

15. Bhagwan shiv Mantra: सोमवार के दिन इन मंत्रों का जाप, भगवान शिव की …, https://www.patrika.com/dharma-karma/bhagwan-shiv-mantra-chanting-on-monday-completes-worship-of-lord-shiva-puja-vidhi-on-somwar-in-hindi-19330272

16. The Power of Monday Fasting: How Somvar Vrat Can Transform …, https://hindushastra.quora.com/The-Power-of-Monday-Fasting-How-Somvar-Vrat-Can-Transform-Your-Life

17. Fasting Rituals During Shravan: Benefits and Practices – Rudralife, https://rudralife.com/blog/fasting-rituals-during-shravan-benefits-and-practices/

18. सोमबार यसरी शिवको पूजा गर्नुहोस्, व्यापारमा सफलता मिल्नेछ | ईमाउण्टेन …, https://emountaintv.com/ne/251415/

19. Somvar Vrat – Procedure, Mantras and Significance of Monday Fast – Eshwar Bhakti, https://pujayagna.com/blogs/hindu-fasting-days/somvar-vrat-monday-fast

20. सोमवार व्रत कथा महात्म्य और सोमवार व्रत की पूजा विधि विस्तार से जानें – Navbharat Times, https://navbharattimes.indiatimes.com/astro/religion-rituals/festivals-and-fasts/somwar-vrat-katha-with-somwar-puja-vidhi-and-mahatmya-of-somwar-vrat-significant-and-benefits/articleshow/111908360.cms

21. Shravan Somvar 2022 : कैसे करें श्रावण सोमवार व्रत ? जानें पूजा विधि, सरल मंत्र और कथा, https://hindi.webdunia.com/shravan/shravan-somvar-festival-india-2022-122071700043_1.html

22. Skanda Purana: भगवान शिव के मुख से जानें, श्रावण मास में क्या करना चाहिए ! – sawan-mobile, https://m.punjabkesari.in/dharm/news/sawan-500017

23. Shravan Maas – Significance of Shravan month and Legends of Sravan mas – Eshwar Bhakti, https://pujayagna.com/blogs/hindu-festivals/shravan-maas

24. साउने सोमबार : यस्तो छ उपवासको महत्व – Onlinekhabar, https://www.onlinekhabar.com/2021/07/985634/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%89%E0%A4%A8%E0%A5%87-%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B0-%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8B-%E0%A4%9B-%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%B5%E0%A4%BE

25. साउने सोमबारः किन विशेष महत्व छ – Onlinekhabar, https://www.onlinekhabar.com/2018/07/693074\

26. Pradosha Observances: Exploring Regional Differences – India’s Biggest Dashakarma Bhandar | Poojn.in, https://www.poojn.in/post/37224/pradosha-observances-exploring-regional-differences

27. Shiv Puja Vidhi: A Comprehensive Step-by-Step Guide – LoveNspire, https://www.lovenspire.com/blogs/lovenspire-blog-corner/shiv-puja-made-simple-comprehensive-step-by-step-guide

28. सोमवार के दिन इस विधि से करें भगवान शिव की पूजा | पूजन सामग्री, मंत्र …, https://www.bhaktvatsal.com/puja-vidhi/somvar-puja-vidhi-in-hindi-bhagwan-shiv

29. Regional Variations in Shiva Puja: A State-by-State Guide – India’s Biggest Dashakarma Bhandar | Poojn.in, https://www.poojn.in/post/37263/regional-variations-in-shiva-puja-a-state-by-state-guide

30. From Bel Patra, Chandan to Dhatura; Offer these things to seek blessings of Lord Shiva, https://timesofindia.indiatimes.com/astrology/others/from-bel-patra-chandan-to-dhatura-offer-these-things-to-seek-blessings-of-lord-shiva/articleshow/108290934.cms

31. मिथिलाञ्चलमा मनाइने पर्वः मधुश्रावणी – Nagarik News, https://nagariknews.nagariknetwork.com/others/157257-1534501620.html?click_from=trending

32. शिव पूजा विधि ! – NepalKhoj, https://www.nepalkhoj.com/2022/03/28/169898/

33. The Sacred Bilva Patra: Significance, Rules, and Spiritual Benefits in Shiva Worship – Utsav, https://utsavapp.in/hi/blogs/httpsutsavappinblogsstory-of-bilwapatra-and-its-benefits

34. Bilwa (Bel): Significance of Offering Bel Patra to Lord Shiva – Rudralife, https://rudralife.com/blog/bilwa-bel-significance-of-offering-bel-patra-to-lord-shiva/

35. Do you know why Lord Shiva loves Bel Patra so much? | by Saswata Saha, https://utsavapp.in/en/blogs/why-bilwa-patra-is-offered-to-mahadev

36. Spiritual Significance of Bel Patra (Wood Apple) – Chamunda Swami Ji, https://www.chamundaswamiji.com/spiritual-significance-of-bel-patra-wood-apple/

37. Is is true that the practice of offering ‘Datura’ flower to Lord Shiva isn’t mentioned in our scriptures? : r/hinduism – Reddit, https://www.reddit.com/r/hinduism/comments/173lpmk/is_is_true_that_the_practice_of_offering_datura/

38. Maha Shivratri 2024: Find Out Why is Datura Offered to Bholenath on Mahashivratri? Reasons Behind it – Times Now, https://www.timesnownews.com/spiritual/know-why-is-datura-offered-to-shiva-during-mahashivratri-article-108241587

39. The Significance of White Datura Flowers in Lord Shiva’s Worship On Th – Phulwaa, https://phulwaa.com/blogs/blossoms/the-significance-of-white-datura-flowers-in-lord-shivas-worship-on-the-occasion-of-mahashivratri

40. Note – Home | Substack, https://substack.com/home/post/p-149380768?utm_campaign=post&utm_medium=web

41. Shiva Shankar: Science Behind Offering Milk – Spirit Meaning, https://spiritmeaning.org/science-behind-offering-milk-to-shiva-shankar/

42. Did you know why Milk is offered to Lord Shiva – Times of India, https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/food-news/did-you-know-why-milk-is-offered-to-lord-shiva/photostory/88667011.cms

43. Shiva Mantras – Lyrics in Sanskrit, English with Meaning For Success – TemplePurohit, https://www.templepurohit.com/mantras-slokas-stotras/shiva-mantras/

44. यसकारण सोमबार गरिन्छ भगवान शिवको पूजा (मन्त्रसहित) – Joy Nepal, https://joynepal.com/2025/06/91743/

45. Somvar Vrat Katha – सोमवार व्रत कथा: Shiva Puja & Monday Fast – Sanatana Journey, https://sanatanajourney.com/hindu-vrat-list/somvar-vrat-katha/

46. Shiva Bhajans – Shivaratri Bhajan | Shiv Bhajan – Maha Shivratri – Shivratri, MahaShivratri.org, https://www.mahashivratri.org/shiva-bhajans.html

47. Mantras – Jyotish Nepal, https://www.jyotishnepal.com.np/mantras?mantra=chalisa

48. Upavasa: Significance and symbolism, https://www.wisdomlib.org/concept/upavasa

49. Upavaasa (Spritual Fasting) & Vrata (Religious Fast) | How and Why Do it | Its Magic | – Himalayan Yoga Academy, https://himalayanyoganepal.com/vrata-religious-fast-upavaasa-spiritual-fasting/

50. The Power of Monday Fasting: How Somvar Vrat Can Transform Your Life – Reddit, https://www.reddit.com/r/hinduism/comments/12pbcf3/the_power_of_monday_fasting_how_somvar_vrat_can/

51. Uncover the Traditions: All about Somvar Vrat Katha – Temple Gyan, https://templegyan.com/uncover-the-traditions-all-about-somvar-vrat-katha/

52. Preparations for Swasthani Bratakatha completed – The Rising Nepal, https://risingnepaldaily.com/news/38017

53. Swasthani Barta Katha – Nepal Traveller, https://nepaltraveller.com/sidetrack/swasthani-barta-katha

54. Swasthani Barta (Fast) – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Swasthani_Barta_(Fast)

55. Swastrahni Bratakatha 2025: Meaning And Importance In Nepal | New Spotlight Magazine, https://www.spotlightnepal.com/2025/01/13/swastrahni-bratakatha-2024-meaning-and-importance-nepal/

56. Maha Shivaratri: Everything You Need to Know About the Night of Lord Shiva! – Nepal News, https://nepalnews.com/s/explainers/maha-shivaratri-everything-you-need-to-know-about-the-night-of-lord-shiva/

57. The Daily Puja: Worship Practices in Nepali Homes – The Wonder Nepal, https://thewondernepal.com/articles/the-daily-puja-worship-practices-in-nepali-homes/