१. भूमिका
वैदिक सनातन धर्ममा ऋषिहरूको योगदान अपार छ। ऋषिहरू भन्नाले केवल साधारण तपस्वी मात्र होइन, यस्ता महापुरुषलाई जनाइन्छ जसले ज्ञान, ध्यान, सत्य र तपस्यालाई जीवनको मूल आधार बनाएका थिए। सप्त ऋषि— भृगु, अत्रि, वशिष्ठ, विश्वामित्र, कश्यप, गौतम र जमदग्नि— ब्रह्माका मानसपुत्र र मानव सभ्यताको मार्गदर्शक मानिन्छन्।
यी सप्त ऋषिलाई ‘सप्तर्षि मण्डल’का रूपमा आकाशमा देखिने सात तारासँग पनि सम्बन्धित गरिएको छ। ज्योतिषशास्त्रमा यी ताराहरू ब्रह्माण्डको ज्ञान र मानव जीवनका ऊर्जासँग प्रत्यक्ष जोडिएका छन्। यस कारण, सप्त ऋषि केवल धार्मिक प्रतीक मात्र नभई दार्शनिक, वैज्ञानिक र सामाजिक मूल्यका धरोहर हुन्।
सप्त ऋषि पूजन गर्नु भनेको यिनै सात ऋषिको तपस्या, आशीर्वाद र मार्गदर्शनलाई स्मरण गर्दै आफ्नो जीवनमा उतार्नु हो। यस पूजनमार्फत व्यक्तिले व्यक्तिगत, पारिवारिक, सामाजिक र आध्यात्मिक जीवनलाई सन्तुलित बनाउन सक्ने विश्वास रहिआएको छ।
२. पूजनको समय र महत्व
सप्त ऋषि पूजन जुनसुकै दिन गर्न सकिन्छ, तर केही विशेष समय र तिथिहरूमा गरिएको पूजन अत्यन्तै फलदायी हुने विश्वास छ।
श्रावण महिनाको महत्व
श्रावण महिना भगवान् शिव र ऋषिहरूको आराधनाको महान समय हो। यस महिनामा वातावरण प्राकृतिक रूपमा हरियाली, ताजगी र सकारात्मक ऊर्जा भरिपूर्ण हुन्छ। यसै समयमा गरिएको सप्त ऋषि पूजनले ग्रहदोष शान्त पार्ने, मानसिक स्थिरता दिने र परिवारमा सौहार्द बढाउने विश्वास गरिएको छ।
पूर्णिमा र अमावस्या
पूर्णिमाको दिन चन्द्रमा पूर्ण रूपमा उदाउने भएकाले मानसिक स्थिरता र आत्मशुद्धिको प्रतीक मानिन्छ। यस दिन सप्त ऋषि पूजन गर्दा आत्मज्ञान, धैर्य र आध्यात्मिक उन्नति प्राप्त हुन्छ।
अमावस्या भने पितृ तर्पणको दिन हो। यस दिन गरिएको सप्त ऋषि पूजनले पितृहरू प्रसन्न भई सन्तानलाई दीर्घायु, समृद्धि र सन्तोष दिने जनविश्वास छ।
बृहस्पतिवार (गुरुवार)
गुरुवारलाई ज्ञान र गुरुको दिन मानिन्छ। बृहस्पति ग्रहसँग सम्बन्धित यो दिन सप्त ऋषि पूजन विशेष लाभदायी हुन्छ। यस दिनको पूजनले शिक्षा, बुद्धि, निर्णय क्षमता र आध्यात्मिक चेतना बढाउँछ। विशेष गरी विद्यार्थी, शिक्षक र ज्ञानको खोजीमा लागेकालाई यो अत्यन्तै लाभदायी हुन्छ।
जीवनका विशेष अवसरहरू
नयाँ घर प्रवेश, विवाह, व्यवसाय प्रारम्भ वा कुनै नयाँ कार्य आरम्भ गर्दा सप्त ऋषि पूजन गर्ने चलन छ। यसले नकारात्मक ऊर्जा हटाएर सकारात्मक सुरुवात सुनिश्चित गर्छ।
सामाजिक र पारिवारिक महत्व
सप्त ऋषि पूजन केवल व्यक्तिगत मात्र नभई सामाजिक दृष्टिले पनि महत्वपूर्ण छ। सामूहिक पूजन गर्दा समाजमा धार्मिक चेतना, आपसी सद्भाव, शान्ति र एकता बढ्छ। यसले परिवार र समुदायलाई अनुशासन र नैतिकतामा जोड्छ।
३. सप्त ऋषिहरूको परिचय
३.१ भृगु ऋषि
भृगु ऋषि ज्योतिष र ग्रहशास्त्रका प्रवर्तक मानिन्छन्। ‘भृगु संहिता’ नामक ग्रन्थमा भविष्यवाणी र ग्रह–नक्षत्रको गहिरो विश्लेषण पाइन्छ। भृगु ऋषिको आराधनाले ग्रहदोष शान्त हुन्छ, परिवारमा शान्ति आउँछ र जीवनमा सन्तुलन कायम हुन्छ।
३.२ अत्रि ऋषि
अत्रि ऋषि तपस्या, संयम र आध्यात्मिक शुद्धताका प्रतीक हुन्। यिनका सुपुत्र दत्तात्रेय त्रिदेवको अवतार मानिन्छन्। अत्रि ऋषिको पूजन गर्दा मानसिक शुद्धि, आत्मसंयम र तपश्चर्यामा दृढता प्राप्त हुन्छ।
३.३ वशिष्ठ ऋषि
रामायणमा रामका गुरुका रूपमा वशिष्ठ ऋषिको विशेष भूमिका छ। यिनले धर्म, संयम र नैतिक जीवनमा अडिग रहन प्रेरणा दिन्छन्। वशिष्ठको आराधनाले परिवारमा अनुशासन, सदाचार र नैतिक बल बढ्छ।
३.४ विश्वामित्र ऋषि
विश्वामित्रलाई ‘राजर्षि’ भनिन्छ। प्रारम्भमा राजा रहे पनि कठोर तपस्याद्वारा ब्रह्मर्षि पद प्राप्त गरेका थिए। गायत्री मन्त्रको ज्ञान संसारलाई दिने महापुरुष यही ऋषि हुन्। विश्वामित्रको आराधनाले आत्मबल, साहस र आध्यात्मिक शक्ति बढ्छ।
३.५ कश्यप ऋषि
कश्यप ऋषिलाई जीव जगत्को प्रणेता मानिन्छ। पृथ्वीका प्रायः वंश र प्रजातिहरूको मूल यिनै ऋषिबाट भएको भनिन्छ। कश्यपको पूजनले वंशवृद्धि, पारिवारिक स्थायित्व र समृद्धि ल्याउँछ।
३.६ गौतम ऋषि
गौतम ऋषि न्याय र सत्यको प्रतिक हुन्। यिनको आराधनाले विवेकशक्ति, निर्णय क्षमता र सत्यप्रति आस्था बढ्छ।
३.७ जमदग्नि ऋषि
जमदग्नि ऋषि परशुरामका पिता हुन्। तपस्या, साहस र न्यायप्रियताका प्रतिक जमदग्निको पूजनले धैर्य, साहस र जीवनमा स्थिरता ल्याउँछ।
४. घरमै सप्त ऋषि पूजन गर्ने विधि
सप्त ऋषि पूजन गर्न सजिलो छ, तर विधिपूर्वक गर्ने हो भने विशेष ध्यान दिनुपर्छ।
- स्थान शुद्धि – पूजा गर्न चाहिएको स्थान सफा गरी गंगाजल छर्केर पवित्र बनाइन्छ।
- सामग्री तयारी – सात दीप, चन्दन, अक्षता, धूप, फूल, फलफूल, मिठाई, र सात पवित्र पत्थर वा कलश तयार गर्नुपर्छ।
- आवाहन – सात दीप प्रज्वलन गरी प्रत्येक ऋषिको नाम लिई आवाहन गरिन्छ।
- मन्त्रजप – ‘ॐ ऋषिभ्यो नमः’ मन्त्र जप गर्दै ध्यान केन्द्रित गरिन्छ।
- आरती र प्रसाद – अन्त्यमा आरती गरी फलफूल वा मिठाई प्रसाद वितरण गरिन्छ।
यसरी गरिएको साधारण पूजनले पनि आध्यात्मिक लाभ दिन्छ।
५. पूजन सामग्री र तिनको महत्व
- दीप – ज्ञान र प्रकाशको प्रतीक, जसले अन्धकार हटाउँछ।
- धूप र जडीबुटी – वातावरणलाई सुगन्धित बनाउँदै वैज्ञानिक दृष्टिले जीवाणु नष्ट गर्छ।
- अक्षता – अक्षयताको प्रतीक, जसले पूजनलाई स्थायी बनाउँछ।
- चन्दन – चिस्यान र शान्तिको प्रतिक, जसले मनलाई स्थिर बनाउँछ।
- फलफूल र मिठाई – श्रमको प्रतिफल र जीवनमा मिठास ल्याउने प्रतीक।
६. धार्मिक र आध्यात्मिक लाभ
सप्त ऋषि पूजनले प्रत्येक ऋषिको आशीर्वाद प्राप्त हुन्छ:
- भृगु – ग्रह शान्ति
- अत्रि – संयम र मानसिक शक्ति
- वशिष्ठ – सदाचार र धर्म
- विश्वामित्र – मन्त्रशक्ति र साहस
- कश्यप – वंशवृद्धि र समृद्धि
- गौतम – न्याय र विवेक
- जमदग्नि – धैर्य र साहस
यसैसँगै पूजन गर्दा पितृहरू प्रसन्न भई वंशलाई आशीर्वाद दिने विश्वास छ।
७. वैज्ञानिक दृष्टिकोण
- मन्त्रजप – ध्वनि तरङ्गले दिमागलाई शान्त पार्छ।
- दीपको उज्यालो – तेल वा घिउको दीपले नकारात्मक आयन हटाएर सकारात्मक ऊर्जा फैलाउँछ।
- हवन र धूप – घरको वातावरण शुद्ध बनाउँदै जीवाणु नष्ट गर्छ।
- सामूहिक पूजा – सामूहिक ध्यान र भजनले मानसिक सन्तुलन बढाउँछ।
८. नेपालमा अभ्यास
नेपालका विभिन्न क्षेत्र र संस्कृतिमा सप्त ऋषि पूजनको भिन्न–भिन्न तरिका पाइन्छ।
- परम्परागत अभ्यास – पुरोहितमार्फत विधिपूर्वक।
- सरलीकृत पूजन – सामान्य परिवारमा सात दीप बालेर साधारण तरिकाले।
- सामूहिक पूजन – गाउँ, मठ र मन्दिरमा सामूहिक रूपमा।
- पर्वसँग सम्बन्ध – जनैपूर्णिमा र ऋषि पंचमीमा विशेष पूजन।
९. आधुनिक जीवनमा महत्व
आजको व्यस्त जीवनशैलीमा सप्त ऋषि पूजनले:
- मानसिक तनाव घटाउँछ
- परिवारमा आपसी सम्बन्ध मजबुत पार्छ
- सामाजिक एकता बढाउँछ
- धार्मिक आस्था कायम राख्छ
यसैले, यो केवल परम्परा नभई आधुनिक जीवनमा पनि आवश्यक अभ्यास हो।
१०. निष्कर्ष
सप्त ऋषि पूजन धार्मिक, सांस्कृतिक, वैज्ञानिक र सामाजिक सबै दृष्टिले महत्वपूर्ण छ। यसले ग्रहदोष शान्त गर्नुका साथै आत्मिक शान्ति, पारिवारिक सन्तुलन, सामाजिक एकता र वैज्ञानिक लाभ दिन्छ।
प्रत्येक परिवारले वर्षमा कम्तीमा एकपटक सप्त ऋषि पूजन गर्नु अत्यन्त लाभदायी हुन्छ। ऋषिहरूको आशीर्वाद प्राप्त गरेर जीवनलाई शान्त, सन्तुलित र समृद्ध बनाउन सकिन्छ।
Explore More Services
Download Nepal’s Best Astrology App: meronepal.app
