नाग पञ्चमी: नेपालको पौराणिक धरोहर, शिव-भूमिमा नागको महत्व, र तौदहको रहस्य

भाग १: नाग पञ्चमी – एक परिचय र पृष्ठभूमि

नाग पञ्चमी हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको एक महत्वपूर्ण र आस्थामा आधारित पर्व हो, जुन हरेक वर्ष श्रावण महिनाको शुक्ल पक्षको पञ्चमी तिथिमा मनाइन्छ । यो दिन विशेष रूपमा नाग देवताहरूको पूजा र आराधनाका लागि समर्पित छ। हिन्दू संस्कृतिमा नागलाई केवल एक साधारण सर्पको रूपमा मात्र हेरिँदैन, बरु उनीहरूलाई एक बहुआयामिक अस्तित्वको रूपमा सम्मान गरिन्छ। नागहरूलाई पाताल लोकका शासक, जल र वर्षाका प्रतीक, प्रकृतिका संरक्षक, र अलौकिक शक्तिसम्पन्न देवताको रूपमा समेत पुजिन्छ ।

नेपालमा यो पर्वको सांस्कृतिक र धार्मिक जरो अत्यन्त गहिरो छ, जहाँ यसलाई केवल एक अनुष्ठानको रूपमा नभई श्रद्धा र विश्वासको महापर्वको रूपमा मनाइन्छ । यस दिनलाई वर्षायामको समाप्ति र हिउँदयामको सुरुवातको सङ्केतको रूपमा पनि लिने गरिन्छ, जसले यसको सम्बन्ध मौसम चक्रसँग पनि जोड्दछ । वास्तवमा, नाग पञ्चमी केवल एक दिवसीय पूजा मात्र होइन; यो मानव र प्रकृतिबीचको सह-अस्तित्वको प्राचीन सम्बन्धलाई नवीकरण गर्ने एक वार्षिक उत्सव हो। हिन्दू धर्ममा प्रकृति-पूजाको लामो र समृद्ध परम्परा छ, जहाँ नदी, पर्वत, वृक्ष र जीवजन्तुलाई दैवी शक्तिको स्वरूप मानिन्छ। नागहरू, जो जमिनमुनि (पृथ्वी) र पानी (जल) दुवै स्थानमा निवास गर्छन्, जीवनका लागि अत्यावश्यक यी दुई तत्वहरूको शक्तिशाली प्रतिनिधित्व गर्दछन्। श्रावण महिना, जुन मनसुनको चरमोत्कर्ष र कृषिका लागि सबैभन्दा महत्वपूर्ण समय हो, मा नागको पूजा गर्नुले उनीहरूलाई ‘सहकालका देवता’ को रूपमा स्थापित गर्दछ। यस दृष्टिकोणबाट हेर्दा, यो पूजा केवल सर्पको भयबाट मुक्ति पाउनका लागि मात्र सीमित छैन, अपितु यो एक कृषि-प्रधान समाजमा वर्षा, उर्वरता र प्रकृतिको अनुग्रह प्राप्त गर्ने एक गहिरो प्रतीकात्मक अनुष्ठान पनि हो।

भाग २: नाग पञ्चमीको पौराणिक र ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

नाग पञ्चमीको उत्पत्ति र महत्वलाई बुझ्न यससँग जोडिएका पौराणिक कथाहरूको अध्ययन आवश्यक छ, जसमध्ये महाभारतमा वर्णित कथा सबैभन्दा प्रमुख मानिन्छ।

जनमेजयको सर्प सत्र यज्ञ र आस्तिक मुनिको भूमिका

पौराणिक आख्यानअनुसार, राजा परीक्षितको मृत्यु तक्षक नामक नागको डसाइबाट भएको थियो। आफ्ना पिताको मृत्युको बदला लिने भावनाले क्रोधित भएका उनका पुत्र, राजा जनमेजयले पृथ्वीबाट सम्पूर्ण नागवंशको विनाश गर्ने उद्देश्यले ‘सर्प सत्र’ नामक एक विशाल र विनाशकारी यज्ञको आयोजना गरे । यज्ञको प्रभावले ब्रह्माण्डका कुना-कुनाबाट नागहरू आएर यज्ञको अग्निमा भस्म हुन थाले।

यो विनाश देखेर नागहरूका राजा वासुकी अत्यन्त चिन्तित भए र आफ्नो वंशको रक्षाका लागि उपाय खोज्न थाले। त्यही समयमा, वासुकीकी बहिनी जरत्कारु र महान ऋषि जरत्कारुबाट जन्मेका विद्वान् पुत्र, आस्तिक मुनिले यो विनाश रोक्न अग्रसरता देखाए । आस्तिक मुनि राजा जनमेजयको यज्ञस्थलमा पुगे र आफ्नो ज्ञान, विनम्रता र तर्कपूर्ण वचनले राजालाई प्रभावित पारे। उनको विद्वताबाट प्रसन्न भएर राजा जनमेजयले वरदान माग्न आग्रह गरे। आस्तिक मुनिले कुनै व्यक्तिगत लाभ नमागी, केवल यज्ञ रोकेर नागवंशको रक्षा गर्न विनम्र अनुरोध गरे। राजा जनमेजय आफ्नो वचनबाट पछि हट्न सकेनन् र उनले यज्ञ रोक्ने आदेश दिए। जुन दिन आस्तिक मुनिको हस्तक्षेपले नागहरूको वंश विनाश हुनबाट जोगियो, त्यो दिन श्रावण शुक्ल पञ्चमीको तिथि थियो। यही घटनाको स्मरणमा नागहरूले आस्तिक मुनिलाई वरदान दिए कि जसले यो दिन नागहरूको पूजा गर्छ, उनीहरूलाई सर्पको भय हुनेछैन। त्यसै दिनदेखि नाग पञ्चमी पर्व मनाउने परम्परा सुरु भएको मानिन्छ ।

यो कथाले नाग पञ्चमी पर्वलाई केवल पूजाको रूपमा मात्र सीमित नराखी यसलाई एक गहिरो दार्शनिक आयाम प्रदान गर्दछ। जनमेजयको यज्ञ व्यक्तिगत बदलाको भावनाबाट प्रेरित थियो, तर आस्तिक मुनिको हस्तक्षेपले धर्म, करुणा र क्षमाको विजयलाई स्थापित गर्‍यो। यज्ञ रोकिनुले नाग जातिको विनाश रोकिनु मात्र नभई, यसले एउटा महत्वपूर्ण सन्देश पनि दियो: कुनै एक व्यक्तिको अपराधका लागि सम्पूर्ण समुदाय वा वंशलाई दण्डित गर्नु अधर्म हो। तसर्थ, नाग पञ्चमीको पूजाले हामीलाई हरेक वर्ष यो स्मरण गराउँछ कि घृणा र बदलाको अन्त्य क्षमा र सह-अस्तित्वमा हुन्छ, र यही नै ब्रह्माण्डीय सन्तुलनको आधार हो। यस अर्थमा, यो पर्व एक ऐतिहासिक शान्ति सम्झौताको वार्षिक स्मरणोत्सव पनि हो।

अष्टनाग: पुजिने आठ प्रमुख नागहरू

नाग पञ्चमीको दिन विशेष गरी आठ प्रकारका नागहरूको पूजा गर्ने गरिन्छ, जसलाई ‘अष्टनाग’ भनिन्छ। यी अष्टनागको पूजा गर्नाले घरमा चट्याङ, आगलागी र सर्पको भय नहुने धार्मिक विश्वास छ । यी प्रमुख नागहरू हुन्:

१. अनन्त
२. वासुकी
३. पद्म
४. महापद्म
५. तक्षक
६. कुलीर
७. कर्कट
८. शंख

यीमध्ये शेषनाग (अनन्त) ले आफ्नो फणमा सम्पूर्ण पृथ्वीलाई धारण गरेका छन् र भगवान विष्णु क्षीरसागरमा उनकै शय्यामा विराजमान हुन्छन्। त्यसैगरी, वासुकी नाग भगवान शिवको घाँटीमा मालाको रूपमा सुशोभित छन्, जसले उनीहरूको ब्रह्माण्डीय महत्वलाई दर्शाउँछ ।

भाग ३: नेपालमा नाग र नाग पञ्चमीको उत्पत्ति: मञ्जुश्री र तौदहको कथा

भारतवर्षमा प्रचलित जनमेजयको कथाभन्दा भिन्न, नेपालको काठमाडौं उपत्यकामा नाग पञ्चमीको उत्पत्तिसँग सम्बन्धित एक विशिष्ट र स्थानीय पौराणिक कथा प्रचलित छ, जुन उपत्यकाको सृष्टि र सभ्यताको विकाससँग जोडिएको छ।

नागदहबाट काठमाडौं उपत्यकाको निर्माण

स्वयम्भू पुराण र स्थानीय बौद्ध परम्पराअनुसार, प्रागैतिहासिक कालमा काठमाडौं उपत्यका एक विशाल ताल थियो, जसलाई ‘नागदह’ वा ‘नाग-वास’ भनिन्थ्यो। यो ताल विभिन्न प्रजातिका नागहरूको वासस्थान थियो, र उनीहरूका राजा कर्कोटक नाग थिए । एकदिन, महाचीनबाट बोधिसत्व मञ्जुश्री ध्यान गर्न यस क्षेत्रमा आए। उनले यो तालको पानी बाहिर पठाएर मानव बसोबासका लागि उपयुक्त भूमि बनाउन सकिने देखे। त्यसपछि, उनले आफ्नो प्रज्ञाको खड्ग ‘चन्द्रहास’ ले चोभारको डाँडोलाई काटेर एक गल्छी बनाए, र तालको सम्पूर्ण पानी बाहिर बग्यो।

नागहरूको विस्थापन र तौदहको रहस्य

उपत्यकाको पानी सुकेपछि त्यहाँ बसोबास गर्ने नागहरू र अन्य जलीय जीवहरू आफ्नो वासस्थान गुमाएर छटपटाउन थाले। उनीहरूको यो पीडा देखेर मञ्जुश्रीको मनमा करुणा जाग्यो। उनले नागहरूको वासस्थानका लागि उपत्यकाको दक्षिण-पश्चिम कुनामा एक सानो तर गहिरो दह (पोखरी) को संरक्षण गरे 8। त्यही दहलाई नागहरूका राजा कर्कोटक र उनका प्रजाको नयाँ घर बनाइयो। नेवारी भाषामा ‘तः दह’ को अर्थ ‘ठूलो पोखरी’ हुन्छ, र यही नाम पछि अपभ्रंश हुँदै ‘टौदह’ बन्न पुगेको मानिन्छ ।

मञ्जुश्रीले नागराजा कर्कोटकलाई वचन दिए कि उनी र उनका प्रजाले टौदहमा शान्तिपूर्वक र सम्मानका साथ बस्न पाउनेछन्, र भविष्यमा उपत्यकामा बसोबास गर्ने मानवहरूले उनीहरूको सधैं पूजा र सम्मान गर्नेछन्। यसको बदलामा, कर्कोटक नागले उपत्यकावासीलाई संरक्षण गर्ने र समयमा वर्षा गराएर ‘सहकाल’ कायम राख्ने वचन दिए। यही पवित्र सम्झौताको दिनदेखि काठमाडौं उपत्यकामा नाग पूजाको विशेष परम्परा सुरु भएको मानिन्छ। आज पनि टौदहलाई नागराजा कर्कोटकको जीवित वासस्थान मानिन्छ, र नाग पञ्चमीका दिन यहाँ विशेष मेला लाग्छ। तालको यही पवित्रतालाई सम्मान गर्दै स्थानीयहरू त्यहाँ पौडी खेल्ने, माछा मार्ने वा फोहोर गर्ने जस्ता कार्य गर्दैनन्।

यो कथाले नेपालमा नाग पञ्चमीको पूजालाई एक विशिष्ट अर्थ प्रदान गर्दछ। यो केवल पौराणिक विश्वास मात्र नभएर, उपत्यकाका आदिवासी (नाग) र आगन्तुक (मानव) बीच भएको एक ‘पवित्र सामाजिक-आध्यात्मिक सम्झौता’ को वार्षिक नवीकरण हो। मञ्जुश्रीको कार्यले उपत्यकाको भूगोल मात्र परिवर्तन गरेन, बरु एक नयाँ सामाजिक व्यवस्थाको जग पनि बसाल्यो, जहाँ नागहरूलाई बलपूर्वक विस्थापित गर्नुको सट्टा सम्मानपूर्वक पुनर्स्थापित गरियो। यसले सह-अस्तित्वको सिद्धान्तलाई स्थापित गर्‍यो। यस सम्झौता अनुसार, टौदह नागहरूको ‘आरक्षित क्षेत्र’ बन्यो भने उपत्यका मानवहरूको ‘कर्म क्षेत्र’। हरेक वर्ष नाग पञ्चमीमा गरिने पूजा र घरको ढोकामा नागको चित्र टाँस्नु यसै सम्झौताप्रति मानव समुदायको प्रतिबद्धताको प्रतीकात्मक अभिव्यक्ति हो। यो कार्यले “हामी तपाईंको अस्तित्वलाई सम्मान गर्छौं र तपाईंलाई हाम्रो घर र जीवनमा स्वागत गर्छौं” भन्ने सन्देश दिन्छ र उपत्यकाको सभ्यताको जगमा रहेको अन्तर-प्रजातीय सम्मानको कथालाई जीवित राख्छ।

भाग ४: शिव-भूमि नेपालमा नागको गहिरो सम्बन्ध र महत्व

नेपाल, विशेषगरी काठमाडौं उपत्यका, भगवान पशुपतिनाथको पवित्र भूमिको रूपमा विश्वभर परिचित छ। यस ‘शिव-भूमि’ मा नागहरूको महत्व र नाग पञ्चमीको गरिमा अझ गहिरो र अर्थपूर्ण हुन जान्छ, किनकि भगवान शिव र नागहरूको सम्बन्ध अविभाज्य र अन्योन्याश्रित छ।

शिव र नाग: अविभाज्य सम्बन्ध

हिन्दू iconograph मा भगवान शिव र नागको सम्बन्ध अद्वितीय छ। शिवले नागहरूका राजा वासुकीलाई आफ्नो घाँटीमा माला वा आभूषणको रूपमा धारण गर्दछन् 2। नागहरूलाई शिवका गण अर्थात् सेवक पनि मानिन्छ । यो सम्बन्धको प्रतीकात्मक अर्थ अत्यन्त गहिरो छ। शिवको घाँटीमा रहेको नागले धेरै कुराको प्रतिनिधित्व गर्दछ:

• कुण्डलिनी शक्ति: नागलाई कुण्डलिनी शक्तिको प्रतीक मानिन्छ, जुन मेरुदण्डको फेदमा सुप्त अवस्थामा रहेको आध्यात्मिक ऊर्जा हो। शिवले नाग धारण गर्नु भनेको उनले यो ब्रह्माण्डीय ऊर्जालाई जागृत र नियन्त्रण गरेका छन् भन्ने सङ्केत हो।
• काल (समय) माथि विजय: सर्पलाई ‘काल’ अर्थात् समय र मृत्युको प्रतीक पनि मानिन्छ। शिव, जो महाकाल हुन्, ले नागलाई आफ्नो नियन्त्रणमा राखेर समय र मृत्युमाथि आफ्नो विजय स्थापित गरेका छन्।
• विषलाई पचाउने क्षमता: समुद्र मन्थनबाट निस्किएको हलाहल विष पिएर सृष्टिको रक्षा गर्ने शिव ‘नीलकण्ठ’ हुन्। विषधारी नागलाई आफ्नो घाँटीमा राख्नुले उहाँको विषलाई पनि अमृत बनाउन सक्ने क्षमता र संसारका सबै नकारात्मकतालाई ग्रहण गरेर पनि अविचलित रहने स्थितिलाई दर्शाउँछ।

यसर्थ, नागको पूजा गर्नु अप्रत्यक्ष रूपमा भगवान शिवकै शक्तिको एक अंशको पूजा गर्नु हो।

श्रावण महिनाको पवित्र संगम

श्रावण महिनालाई भगवान शिवको सबैभन्दा प्रिय महिना मानिन्छ। यस महिनाभरि, विशेषगरी सोमबारका दिन, भक्तजनहरू ‘बोलबम’ को नारा लगाउँदै शिवको विशेष पूजा-आराधना गर्छन् । यही पवित्र महिनामा नाग पञ्चमीको पर्व पर्नु एक संयोग मात्र होइन, यो एक गहिरो आध्यात्मिक संगम हो। यसले शिव-भक्ति र नाग-आराधनालाई एकै ठाउँमा ल्याउँछ। यस दिन शिव र नाग दुवैको पूजा गर्नाले भक्तहरूलाई “चामत्कारिक परिणाम” प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ ।

नेपालजस्तो शिव-भूमिमा नाग पञ्चमीको महत्व यसकारण पनि गहिरिन्छ कि यो पर्वले व्यक्ति, समाज र ब्रह्माण्डलाई जोड्ने एक ‘त्रिकोणात्मक आध्यात्मिक सम्बन्ध’ लाई सक्रिय बनाउँछ। यो सम्बन्ध शिव (ब्रह्माण्डीय चेतना), नाग (प्राकृतिक/पार्थिव शक्ति), र भक्त (व्यक्तिगत चेतना) बीच स्थापित हुन्छ। भक्तले श्रावण महिनामा शिवको आराधना गरेर आफूलाई ब्रह्माण्डीय चेतनासँग जोड्छ। त्यसपछि, नाग पञ्चमीमा नागको पूजा गरेर उसले आफू बसेको भूमि र प्रकृतिको शक्तिलाई सम्मान गर्छ। जब यी दुई पूजा एकै समयमा गरिन्छ, भक्तले आफूलाई यी दुई महान् शक्तिहरूबीचको एक पुलको रूपमा स्थापित गर्छ। यो केवल डर हटाउने वा वरदान माग्ने सतही कार्य मात्र रहँदैन, बरु यो ब्रह्माण्ड र प्रकृतिसँग आफ्नो सम्बन्धलाई सन्तुलित र सामञ्जस्यपूर्ण बनाउने एक गहिरो आध्यात्मिक अभ्यास बन्न पुग्छ।

भाग ५: नाग पञ्चमी पूजा विधि र सांस्कृतिक अभ्यास

नेपालमा नाग पञ्चमीको पूजा विधि परम्परागत र श्रद्धापूर्ण तरिकाले सम्पन्न गरिन्छ। यसका चरणहरू र आवश्यक सामग्रीहरू निम्नानुसार छन्:

• तयारी:

1. पूजाको दिन बिहानै स्नान गरी शुद्ध वस्त्र धारण गरिन्छ।
2. पूजा गर्ने स्थान, विशेषगरी घरको मूल ढोकाको माथिल्लो भाग, गाईको गोबरले लिपेर पवित्र बनाइन्छ ।
3. व्रत बस्ने व्यक्तिहरूले दिनभरि निराहार व्रतको संकल्प लिन्छन् ।

• नागको चित्र/मूर्ति:

1. परम्परागत रूपमा, ब्राह्मण पुरोहित वा घरकी कन्याले कागजमा हातले अष्टनागको चित्र बनाउँछन्। यस चित्रमा नागका साथै सूर्य, चन्द्र, शंख, चक्र, गदा, पद्म, र खेतबारीमा पाइने अन्य विषालु जीवहरू जस्तै बिच्छी र खजुरोको चित्र पनि समावेश गरिन्छ, ताकि सबै प्रकारका भयबाट रक्षा होस् ।
2. आजभोलि बजारमा पाइने छापिएका तस्बिरहरूको प्रयोग पनि व्यापक छ। कतिपय स्थानमा पिठो, गोबर वा धातुको मूर्ति बनाएर पूजा गर्ने चलन पनि पाइन्छ ।

• पूजा सामग्री:

1. नैवेद्य: कच्चा दूध (नउमालेको), दही, धानको लावा (भुटेर फूल उठेको धान), जौ, तिल ।
2. वनस्पति: दुबो, कुश, सिन्दुर, अक्षता (चामल), र श्रीखण्ड चन्दन (जुन नागलाई विशेष प्रिय मानिन्छ) ।
3. अन्य: फूल (विशेषगरी सेतो र पहेँलो), विभिन्न फलफूल, खीर, सेलरोटी वा अन्य मिठाई, धूप, दीप, र पूजाको लागि कलश र गणेशको स्थापना ।

• पूजा विधि (चरणबद्ध):

1. सर्वप्रथम, दियो बालेर र गणेशको पूजा गरेर अनुष्ठानको सुरुवात गरिन्छ ।
2. नागको चित्र वा मूर्तिलाई अगाडि राखेर जल र कच्चा दूधले प्रतीकात्मक रूपमा स्नान गराइन्छ ।
3. त्यसपछि श्रीखण्ड चन्दन, सिन्दुर र अक्षता चढाइन्छ ।
4. सुगन्धित फूल, दुबो र कुश अर्पण गरिन्छ ।
5. धूप बालेर र दियो देखाएर आरती गरिन्छ ।
6. नैवेद्यको रूपमा तयार पारिएका दूध, लावा, खीर, रोटी र फलफूल चढाइन्छ ।
7. नाग पञ्चमीको कथा, जस्तै जनमेजय वा टौदहको कथा, सुन्ने वा पाठ गर्ने चलन छ ।
8. अन्त्यमा, विशेष मन्त्रहरूको उच्चारण गर्दै आरती गरिन्छ ।

• चित्र टाँस्ने विधि:

1. विधिपूर्वक पूजा गरिएको नागको चित्रलाई घरको मूल ढोकाको ठीक माथि गाईको गोबरको सहायताले टाँसिन्छ 1। यसो गर्नाले घरमा नाग देवताको सुरक्षा कवच प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ।

• पूजाको समापन:

1. पूजाको अन्त्यमा, हात जोडेर नाग देवतासँग पूजामा जान-अन्जानमा भएका कुनै पनि गल्ती वा कमी-कमजोरीका लागि क्षमा याचना गरिन्छ र आफ्नो परिवारको सुख, समृद्धि र रक्षाका लागि प्रार्थना गरिन्छ ।

तालिका १: नाग पञ्चमीका प्रमुख मन्त्र र स्तोत्रहरू

नाग पञ्चमीको पूजामा विभिन्न मन्त्र र स्तोत्रहरूको पाठ गरिन्छ, जसले पूजाको प्रभावकारिता बढाउने विश्वास छ। केही प्रमुख मन्त्रहरू र तिनको सरल उद्देश्य तल दिइएको छ:

भाग ६: नाग पञ्चमीको बहुआयामिक महत्व

नाग पञ्चमी पर्वको महत्व केवल एक दिनको पूजामा सीमित छैन। यसले धार्मिक, सांस्कृतिक, ज्योतिषीय र पारिस्थितिक लगायतका बहुआयामिक पक्षहरूलाई समेटेको छ।

धार्मिक र आध्यात्मिक महत्व

• सुरक्षाको विश्वास: घरको ढोकामा नागको चित्र टाँस्नाले र पूजा गर्नाले सर्पदंश, चट्याङ, आगलागी जस्ता प्राकृतिक प्रकोप र अन्य भयबाट घर र परिवारको रक्षा हुने गहिरो विश्वास छ।
• ज्योतिषीय महत्व: ज्योतिषशास्त्रमा पञ्चमी तिथिका स्वामी नाग देवतालाई मानिन्छ । कुण्डलीमा राहु र केतु ग्रहको कारणले बन्ने ‘कालसर्प योग’ जस्ता अशुभ दोषहरूको निवारणका लागि नाग पञ्चमीको दिन गरिने पूजा अत्यन्त फलदायी मानिन्छ। यस दिन शिवलिङ्गमा चाँदी वा तामाको नाग-नागिनीको जोडी चढाएर पूजा गर्नाले यस्ता दोषबाट मुक्ति मिल्ने विश्वास गरिन्छ ।
• शुभ दिन: यो दिनलाई यति शुभ मानिन्छ कि कुनै पनि शुभ तथा मांगलिक कार्य गर्नका लागि पञ्चाङ्ग वा साइत हेर्नु आवश्यक पर्दैन भन्ने मान्यता छ । यद्यपि, नागहरू भूमिमा वास गर्ने भएकाले उनीहरूलाई कष्ट नहोस् भनेर यस दिन जमिन खन्न, हलो जोत्न वा घरको जग खन्नुलाई वर्जित मानिन्छ ।

सांस्कृतिक र सामाजिक महत्व

• परम्पराको निरन्तरता: नाग पञ्चमीले पारिवारिक र सामाजिक परम्पराहरूलाई एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा हस्तान्तरण गर्ने एक महत्वपूर्ण माध्यमको रूपमा काम गर्दछ ।
• प्रकृतिप्रति सम्मान: जमिन नखन्ने नियमले भूमिको सम्मान गर्न सिकाउँछ भने पानीको मुहान सफा राख्नुपर्छ र फोहोर गरेमा नाग रिसाउँछन् भन्ने मान्यताले जलस्रोत संरक्षणको महत्वलाई सांस्कृतिक रूपमा स्थापित गर्दछ ।

पारिस्थितिक महत्व

आधुनिक दृष्टिकोणबाट हेर्दा, नाग पञ्चमीलाई प्राचीन पर्यावरण विज्ञानको एक उत्कृष्ट उदाहरणको रूपमा लिन सकिन्छ। यो पर्वले सर्पको पारिस्थितिक भूमिकालाई सम्मान र संरक्षण गर्न प्रेरित गर्दछ।

• प्राकृतिक सन्तुलन: सर्पले खेतबारीमा अन्न नष्ट गर्ने मुसा जस्ता जीवहरूलाई खाएर प्राकृतिक रूपमा तिनीहरूको संख्या नियन्त्रण गर्छ, जसले गर्दा अन्नबालीको रक्षा हुन्छ र खाद्य श्रृंखलामा सन्तुलन कायम रहन्छ।
• वैज्ञानिक तथ्य: वैज्ञानिक अनुसन्धानले देखाएको छ कि सर्पले वायुमण्डलमा फैलिएका केही विषाक्त पदार्थहरूलाई आफ्नो शरीरमा ग्रहण गर्दछ । साथै, सर्पको विषबाट क्यान्सर जस्ता घातक रोगको उपचारका लागि समेत औषधि बनाइन्छ , जसले उनीहरूको जैविक महत्वलाई पुष्टि गर्छ।

यसरी हेर्दा, नाग पञ्चमी एक ‘जीवित सम्पदा हो, जसले प्राचीन पौराणिक विश्व-दृष्टिकोण र आधुनिक पारिस्थितिक चेतनाबीचको खाडललाई पुर्ने काम गर्दछ। हाम्रा पूर्वजहरूले सर्प जस्ता खतरनाक तर पारिस्थितिक रूपमा महत्वपूर्ण जीवहरूप्रति सम्मान र संरक्षणको भावना जगाउन धर्म र मिथकको प्रयोग गरे। आज जब विश्व जलवायु परिवर्तन र जैविक विविधताको क्षय जस्ता संकटहरूसँग जुधिरहेको छ, नाग पञ्चमी जस्ता पर्वहरूले मानव-प्रकृति सम्बन्धबारे एक महत्वपूर्ण पाठ सिकाउँछन्। यो पर्व ‘अन्धविश्वास’ होइन, बरु यो पर्यावरण संरक्षणको एक सांस्कृतिक प्रविधि हो, जसले वैज्ञानिक तथ्यहरूलाई प्रतीकात्मक र अनुष्ठानिक भाषामा व्यक्त गर्दछ। यसले प्रमाणित गर्छ कि हाम्रा पूर्वजहरू केवल विश्वासी मात्र होइनन्, बरु सूक्ष्म पर्यवेक्षक र व्यावहारिक पर्यावरणविद् पनि थिए।