नेपाल र भारतमा मनाइने नवरात्रि पर्व धार्मिक, सांस्कृतिक र आध्यात्मिक दृष्टिले अत्यन्त महत्वपूर्ण पर्व हो। नवरात्रि शब्दको अर्थ ‘नौ रात’ हुन्छ, जसमा देवी दुर्गाका नौ रूपहरूको पूजा गरिन्छ। यो पर्व प्रायः शारदीय नवरात्रिको रूपमा मनाइन्छ, तर चैत्र नवरात्रि पनि हुन्छ। प्रत्येक दिन फरक देवीको आराधना गरिन्छ र तिनीहरूको शक्ति, गुण र शिक्षालाई सम्मान गरिन्छ।
नवरात्रि केवल पूजा–विधि मात्र नभई सकारात्मक ऊर्जा, आध्यात्मिक उन्नति र सामाजिक सद्भावको अवसर पनि हो। घर, मन्दिर र समुदायमा विशेष कार्यक्रमहरू आयोजना गरिन्छ, जसले सांस्कृतिक सम्पदा र धार्मिक परम्परालाई जीवित राख्छ।
नवरात्रि र नौ देवी
नवरात्रिको नौ दिनमा आराधना गरिने देवीहरू यस प्रकार छन्:
शैलपुत्री – शक्ति, धैर्य र साहसको प्रतीक। शैलपुत्री पर्वको पहिलो दिन आराधना गरिन्छ। उनी हिमालयकी पुत्री मानिन्छिन् र प्रकृति, शक्ति र जीवनको मूल तत्वको प्रतिनिधित्व गर्छिन्।
ब्रह्मचारिणी – ज्ञान, तपस्या र संयमको प्रतीक। दोस्रो दिनको पूजा उनको साधना, संयम र आत्म–अनुशासनलाई सम्मान गर्छ।
चन्द्रघण्टा – साहस र संकट निवारणको देवी। उनको आराधना गर्दा मनको डर, शत्रु र नकारात्मक शक्तिहरू नष्ट हुने विश्वास गरिन्छ।
कुष्माण्डा – सृष्टि, जीवन र प्रकाशको देवी। चौथो दिन उनी संसारको सृजनात्मक शक्ति र उज्यालोको प्रतीक मानिन्छिन्।
स्कंदमाता – मातृत्व र करुणाको प्रतीक। उनी भगवान स्कंद (कार्तिकेय)की माता हुन् र शिशु पालन र मातृत्वको महत्वलाई जनाउँछिन्।
कात्यायनी – शौर्य, साहस र सकारात्मक ऊर्जा दिने देवी। छठौँ दिन उनको पूजा गरेर जीवनमा साहस र आत्मविश्वास बढाउने विश्वास गरिन्छ।
कालरात्रि – अन्धकार नाश गर्ने शक्ति। सातौँ दिन उनको आराधना गर्दा शत्रु नाश र जीवनका कठिनाईहरूको समाधानको संकेत पाइन्छ।
महागौरी – पवित्रता, शान्ति र उन्नतिको प्रतीक। आठौँ दिन उनको पूजा गरेर मन, शरीर र वातावरणलाई शुद्ध बनाउने अभ्यास गरिन्छ।
सिद्धिदात्री – सिद्धि, सफलता र समृद्धि दिने देवी। अन्तिम दिन उनको आराधना गर्दा जीवनका सबै लक्ष्य, प्रयास र आध्यात्मिक प्रगति सम्पन्न हुने विश्वास गरिन्छ।
प्रत्येक देवीको पूजा विशेष मन्त्र, फूल, अक्षता र धार्मिक विधिसँग गरिन्छ। यसले भक्तजनलाई जीवनका विभिन्न पक्षमा सकारात्मक शक्ति, धैर्य र नैतिक शिक्षा प्रदान गर्छ।
नवरात्रि पूजा विधि
नवरात्रि पर्वको पूजापाठमा केही प्रमुख विधिहरू यस प्रकार छन्:
१. घटस्थापना
नवरात्रिको पहिलो दिन घरमा वा मन्दिरमा घटस्थापना गरिन्छ।
पवित्र कलश (घट) स्थापना गरी देवी दुर्गालाई आवाहन गरिन्छ।
कलशमा पवित्र जल, धान्य, सुपारी, सिक्का राखिन्छ र गोबरले ढाकिन्छ।
कलशमाथि नरिवल राखिन्छ, जसले पवित्रता र फलदायीपनको प्रतीक प्रस्तुत गर्छ।
२. दैनिक पूजा
प्रत्येक दिनको देवीको रूप अनुसार पूजा सामग्री, मन्त्र र विधि पालन गरिन्छ।
फूल, अक्षता, धूप–बत्ती, प्रसाद अर्पण गरिन्छ।
प्रत्येक दिन भक्तजनले विविध भजन–कीर्तन, पाठ, ध्यान गर्न सक्छन्।
३. जमरा रोपाइँ
नवरात्रिको समयमा जमरा रोपाइँ गरिन्छ, जुन विजया दशमीमा टीकासँगै बाँडिन्छ।
जमराले कृषिजन्य उर्वरता र समृद्धिको प्रतीक प्रस्तुत गर्छ।
४. दान–संग्रह
पर्वको समयमा दान, सेवा र सामुदायिक कार्यक्रमहरू पनि सञ्चालन हुन्छन्।
धर्म, नैतिकता र सामाजिक सद्भावको अभ्यास गरिन्छ।
नवरात्रको आध्यात्मिक र सांस्कृतिक महत्व
नवरात्रि केवल धार्मिक पर्व मात्र होइन, यसले भक्तजनमा सकारात्मक ऊर्जा, मानसिक शान्ति र आत्मिक बल प्रवाह गर्छ।
यसले कृषिजन्य, सामाजिक र सांस्कृतिक मूल्यहरूलाई जीवित राख्छ।
प्रत्येक देवीको पूजा गर्दै भक्तजनले सकारात्मक गुण, धैर्य, साहस र नैतिक शिक्षा ग्रहण गर्छन्।
नवरात्रको समाप्ति विजया दशमीमा टीका र जमरासँग आशीर्वाद पाउने क्रममा हुन्छ।
समुदाय, मन्दिर र परिवारले मिलेर आयोजना गर्ने कार्यक्रमहरूले सामाजिक सद्भाव र संस्कृति प्रवर्द्धन गर्छ।
Mero Nepal App प्रयोग गरेर नवरात्र अझ सुविधाजनक बनाउनुहोस्
आजै Mero Nepal डाउनलोड गर्नुहोस् र नवरात्रलाई अझ अर्थपूर्ण बनाउनुहोस्।
निष्कर्ष
नवरात्रि केवल नौ दिनको पर्व मात्र होइन, यो शक्ति, धर्म, ज्ञान र समृद्धिको प्रतीक हो। शैलपुत्रीदेखि सिद्धिदात्रीसम्मको आराधना गर्दै भक्तजनले आध्यात्मिक उन्नति, सामाजिक सद्भाव र व्यक्तिगत शक्ति प्राप्त गर्छन्।
नवरात्रको पूजापाठ, जमरा रोपाइँ, टीका वितरण, दान र भजन–कीर्तनले जीवनमा सकारात्मक ऊर्जा, समृद्धि र सुरक्षा ल्याउँछ। Mero Nepal App को सहयोगले यो पर्व अझ सजिलो, व्यवस्थित र आध्यात्मिक रूपमा समृद्ध बनाउँछ।
