परिचय
अन्तर्राष्ट्रिय पर्यावरण दिवस हरेक वर्ष जुन ५ मा विश्वव्यापी रूपमा मनाइन्छ। यो दिवस सन् १९७२ मा संयुक्त राष्ट्रसंघको स्टकहोम सम्मेलन पछि औपचारिक रूपमा स्थापना गरिएको हो। यसको मुख्य उद्देश्य वातावरण संरक्षणमा विश्वव्यापी सचेतना जगाउनु, प्रकृति–मैत्री जीवनशैलीको प्रचार–प्रसार गर्नु, र सरकार, संस्था तथा समुदायबीच सहकार्यलाई प्रोत्साहित गर्नु हो।
नेपालमा अन्तर्राष्ट्रिय पर्यावरण दिवस केवल प्रतीकात्मक पर्व होइन, यो व्यवहारमा उतारिने दिन हो। विद्यालय, विश्वविद्यालय, सरकारी निकाय, गैरसरकारी संस्था, सञ्चारमाध्यम, समुदाय र युवाहरू यस अवसरमा सक्रिय सहभागिता जनाउँछन्। वातावरण संरक्षण, वृक्षारोपण, प्रदूषण नियन्त्रण, दिगो कृषि, पुनःप्रयोग र पानी संरक्षण जस्ता अभ्यास यस दिन विशेष जोडका साथ अगाडि सारिन्छ।
अन्तर्राष्ट्रिय महत्व
सन् १९७२ मा सुरु भएको यो दिवस हरेक वर्ष फरक–फरक विषयवस्तु (Theme) मा आधारित हुन्छ।
जलवायु परिवर्तन, प्लास्टिक प्रदूषण, जैविक विविधता संरक्षण, हरित ऊर्जा जस्ता विश्वव्यापी विषय उठाइन्छ।
यस दिवसमा विश्वका देशहरूले सचेतना अभियान, वृक्षारोपण कार्यक्रम, प्रदर्शनी, सम्मेलन र अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य कार्यक्रम सञ्चालन गर्छन्।
यसको उद्देश्य पर्यावरण संरक्षणलाई केवल सरकारी काम नभई सामूहिक जिम्मेवारी बनाउनु हो।
नेपालमा अभ्यास
१. सरकारी पहल
नेपाल सरकारले हरेक वर्ष जुन ५ का दिन विभिन्न कार्यक्रम आयोजना गर्छ।
शहरी क्षेत्रमा सडक सफाइ र वृक्षारोपण।
ग्रामीण क्षेत्रमा सामुदायिक वनको संरक्षण सम्बन्धी प्रशिक्षण।
जलवायु अनुकूलन र दिगो ऊर्जा सम्बन्धी नीतिगत छलफल।
विद्यालय तथा विश्वविद्यालयमा सचेतना कार्यक्रम।
२. समुदायस्तरको सहभागिता
नेपालका गाउँ–सहरमा स्थानीय समुदायहरूले यस दिवसलाई आफ्नै ढंगले मनाउँछन्।
युवाहरूले सफाइ अभियान सञ्चालन गर्छन्।
महिला समूहहरूले प्लास्टिक पुनःप्रयोग, कम्पोस्ट मल उत्पादन र सरसफाइ अभियान चलाउँछन्।
किसानहरूले जैविक मल प्रयोग, पानी बचत गर्ने प्रविधि र दिगो कृषि अभ्यासलाई प्राथमिकता दिन्छन्।
३. गैरसरकारी संस्था र अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य
WWF, IUCN, ForestAction जस्ता संस्थाहरूले नेपालमा वातावरण संरक्षण कार्यक्रम सञ्चालन गर्छन्।
अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगमार्फत जैविक विविधता संरक्षण, वन संरक्षण र वातावरण शिक्षा अभियान अगाडि सारिन्छ।
निजी कम्पनीहरूले पनि आफ्नो सामाजिक उत्तरदायित्व (CSR) अन्तर्गत वातावरणमैत्री गतिविधिमा लगानी गर्न थालेका छन्।
४. सांस्कृतिक र परम्परागत सम्बन्ध
नेपाली समाजको परम्परा नै वातावरणमैत्री छ।
मन्दिर र घर वरिपरि रुख रोप्ने चलन।
नदी, तलाउ र वनलाई पवित्र मान्ने संस्कृति।
पानी बचत गर्ने, पशुपक्षीलाई सम्मान गर्ने, जंगललाई आमा जस्तै मान्ने परम्परा।
यी अभ्यासहरूले आधुनिक वातावरण संरक्षण अभियानलाई अझ सशक्त बनाउन सहयोग पुर्याउँछन्।
चुनौतीहरू
नेपालमा अन्तर्राष्ट्रिय पर्यावरण दिवस मनाइए पनि केही गम्भीर चुनौतीहरू कायम छन्:
तीव्र शहरीकरणका कारण कृषि भूमि मासिँदै गइरहेको छ।
अनियन्त्रित प्लास्टिक प्रयोग र फोहर व्यवस्थापनमा कमजोरी।
हिमनदी पग्लन, अनियमित वर्षा र असामान्य मौसमका कारण जलवायु संकट।
ग्रामीण क्षेत्रमा दिगो प्रविधि र साधनस्रोत अभाव।
वातावरणसम्बन्धी शिक्षा र सचेतनाको कमी।
निष्कर्ष
अन्तर्राष्ट्रिय पर्यावरण दिवस नेपालमा केवल औपचारिक पर्व होइन। यसले वातावरण संरक्षणप्रति सामूहिक जिम्मेवारीबोध गराउँछ। सरकारी नीति, समुदायको सक्रियता, युवाहरूको सहभागिता, गैरसरकारी संस्थाको योगदान र परम्परागत ज्ञानको संयोजनले यो दिवसलाई सार्थक बनाउँछ।
नेपालमा बढ्दै गइरहेका जलवायु संकट र प्रदूषणका समस्या समाधान गर्न यी अभ्यासलाई अझ मजबुत बनाउन आवश्यक छ। भविष्य सुरक्षित बनाउन वातावरणमैत्री जीवनशैली अपनाउनु अपरिहार्य छ।
Mero Nepal App
यदि तपाईं वातावरण संरक्षण, वृक्षारोपण, जलवायु परिवर्तन, दिगो विकास र नेपालका सांस्कृतिक अभ्यासबारे थप जानकारी चाहनुहुन्छ भने Mero Nepal App डाउनलोड गर्नुहोस्।
यस एपमार्फत तपाईंले निम्न सुविधा पाउनुहुन्छ:
