परिचय
नेपाल विविध संस्कृति, धर्म, जाति र परम्पराले भरिएको देश हो। प्रत्येक घरमा पुस्तौँदेखि चलिआएका परम्परा र मूल्यहरू पाइन्छन्। तर, आजको व्यस्त जीवनशैली, शहरीकरण, प्रविधिको प्रयोग र आधुनिक सोचका कारण नेपाली घरहरूमा पनि ठूलो परिवर्तन आएको छ। यद्यपि, यो परिवर्तनले परम्परागत अभ्यासलाई पूर्णरूपमा विस्थापित गरेको छैन। बरु, आजको आवश्यकता अनुसार परम्परालाई आधुनिक जीवनशैलीसँग समायोजन गर्ने प्रयास भइरहेको छ।
१. वास्तुकला र घरको बनावटमा परम्पराको समायोजन
पहिलेका घरहरू माटो, ढुङ्गा र काठले बनाइन्थे। घरको आँगनमा तुलसीको मठ राख्ने, भित्तामा माटो वा गोबरले लिप्ने, र घरमा खुला वरिपरि ठाउँ हुने गर्थ्यो। अहिले कंक्रिटका बहुमन्जिला घरहरू बनिरहेका छन्। तर आधुनिक घरहरूमा पनि परम्परागत अभ्यासलाई मिलाएर समायोजन गर्न सकिन्छ।
प्रवेशद्वारमा तुलसीको मठ वा सानो गमलामा तुलसी राख्ने चलन अझै प्रचलित छ।
पूजाको कोठा छुट्याएर घरमा धार्मिक शान्ति कायम गर्ने परम्परा निरन्तर छ।
उज्यालो र हावापानी आउने खालका डिजाइनलाई प्राथमिकता दिने चलनले पुरानो वास्तुकलाको महत्वलाई पुनर्जीवित गरेको छ।
२. पूजा–पाठ र धार्मिक अभ्यासको रूपान्तरण
पहिलेका पुस्ताले बिहान–साँझ लामो पूजा, होम, जप, पाठ गर्ने गर्थे। आधुनिक जीवनशैलीले त्यो समय कटौती गरेको छ।
धेरै परिवारहरूले बिहान केवल दियो बाल्ने, धूप जलाउने, र छोटकरीमा मन्त्र जप्ने गर्छन्।
पर्व–त्योहारमा चाहिँ अझै परम्परागत रूपमा विधिपूर्वक पूजा गर्ने प्रचलन कायम छ।
घरमा नयाँ पुस्तालाई पूजा–पाठको महत्व बुझाउन छोटकरी तर प्रभावकारी विधि अपनाइन्छ।
यसरी, लामो समय पूजा गर्न नसक्ने भए पनि यसको सार र धार्मिक भावना आधुनिक घरमा अझै जोगिएको छ।
३. खानेकुरा र भान्सामा परम्परा
नेपालको परम्परागत खानामा दाल–भात–तरकारी, अचार, ढिँडो, धोक्रो, सेल रोटी, गुँद्रुक, अचारजस्ता परिकार सामेल छन्। पहिले माटोको चुलो र दाउरामा पाक्ने भान्सा हुन्थ्यो। अहिले ग्याँस, इन्डक्शन, माइक्रोवेभ जस्ता आधुनिक उपकरणहरू प्रयोग हुन्छन्।
तर, परम्परागत परिकार अझै पनि आधुनिक भान्सामा पकाइन्छ। विशेष गरी दशैंमा सेल रोटी, तिहारमा अन्नपूर्ण परिकार, माघ संक्रान्तिमा तिलको लड्डु र चाकुको महत्व घटेको छैन।
यसरी नयाँ प्रविधिले पकाउने तरिका बदलिदिए पनि खाने संस्कृतिको परम्परा अझै जीवित छ।
४. पोशाकमा परम्परा र आधुनिकताको मिश्रण
आजको पुस्ता प्रायः पाश्चात्य शैलीका पोशाक लगाउँछ। तर विशेष अवसर, विवाह, पर्व वा औपचारिक कार्यक्रममा परम्परागत लुगा–धागो अझै प्राथमिकतामा छन्।
पुरुषले दौरा–सुरुवाल, ढाका टोपी लगाउने प्रचलन अझै छ।
महिलाले साडी, गुन्युचोली, पारम्परिक गहना लगाउने संस्कार अझै जीवित छ।
यसले नेपाली पहिचानलाई मात्र होइन, सांस्कृतिक आत्मसम्मानलाई पनि जोगाइराखेको छ।
५. सामाजिक र पारिवारिक अभ्यासको निरन्तरता
अघिल्ला पुस्ता संयुक्त परिवारमा बस्ने गर्थे। अहिले एकल परिवारको संख्या बढ्दै गएको छ। तर पर्व–त्योहारले अझै पनि परिवारलाई एक ठाउँमा ल्याउने काम गरिरहेको छ।
दशैंमा टीका र जमरा लिन ठूलो परिवार जम्मा हुन्छ।
तिहारमा दाजुभाइ, दिदीबहिनी मिलेर परम्परा पालना गर्छन्।
छठ, तीज, ल्होसार जस्ता पर्वले अझै समुदायलाई सामूहिक रूपमा बाँध्ने काम गरिरहेको छ।
यसरी पर्व–त्योहारले आधुनिक घरमा पनि परम्परागत अभ्यासलाई जीवित राखेको छ।
यदि तपाईँलाई नेपाली परम्परा, पर्व, व्रत र सांस्कृतिक अभ्यासहरू सरल र विस्तृत रूपमा बुझ्न मनपर्छ भने,
“मेरो नेपाल” एप डाउनलोड गर्नुहोस्।
📲 आजै मेरो नेपाल एप प्रयोग गरेर आफ्नो धर्म, संस्कृति र परम्परासँग जोडिनुहोस्।
निष्कर्ष
आधुनिक नेपाली घर परम्परासँग विरोधमा छैन, बरु समायोजनमा छ। वास्तु, पूजा, खाने संस्कार, पोशाक वा पारिवारिक अभ्यास जसरी भए पनि, नेपाली समाजले आफ्ना मौलिक परम्परा आधुनिकतासँग सन्तुलित रूपमा अगाडि बढाएको छ। यही समायोजनले नेपाली संस्कृतिलाई अझ बलियो बनाएको छ।
👉 परम्परा बिर्सनु बुद्धिमानी होइन, तर आधुनिक आवश्यकतासँग मेल खाने गरी समायोजन गर्नु नै आजको जीवनशैलीको मूल मन्त्र हो।
